رجال الطوسي
رجال الطوسي تألیف شيخ الطائفة، ابوجعفر، محمد بن حسن بن على طوسى (385 - 460 هجرى)، از بزرگترين علماى شيعه در قرن پنجم هجرى و بارزترين شاگرد شيخ مفيد مى‌باشد.
| رجال الطوسي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قیومی اصفهانی، جواد (محقق) طوسی، محمد بن حسن (نويسنده) |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1427 ق |
| چاپ | 3 |
| موضوع | علم الرجال - محدثان شیعه -جرح و تعدیل - طرق و مشیخه خیلی محدود |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 115 /ط9ر3 1373 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نام ديگر اين كتاب «الأبواب» است، زيرا براى اصحاب هر يك از معصومين عليهم‌السلام بابى مستقل گشوده است.
اهميت موضوع
شكى نيست كه مهمترين راه دستيابى به احكام و دستورات الهى بعد از قرآن كريم سنت پيامبر و ائمه صلوات‌الله‌عليهم اجمعين مى‌باشد كه عبارت است از هزاران روايتى كه در كتب متعدد روايى موجود است.
اما استفاده از اين گنجينۀ پربها نيازمند طى مقدماتى است كه يكى از آنها اطمينان به وثاقت راويان حديث است که نوعا از این طریق نسبت به صدور روايت از معصوم عليه‌السلام اطمينان حاصل می‌شود.
پس ناچار بايد تمام كسانى كه در سلسلۀ ناقلان احاديث شريف قرار دارند بررسى شوند تا حديث صحيح از غير صحيح باز شناخته شود.
متكفل اين امر مهم نيز علم رجال است كه با بررسى تك تك راويان حديث، پيرامون مذهب و وثاقت آنان دقت نظر به خرج مى‌دهد و در نتيجه به محقق پيرامون اعتبار و عدم اعتبار هر روايت اطمينان خاطر مى‌دهد.
با اين مقدمه، شدت نياز به علم رجال و لزوم فراگيرى آن براى هر محقق علوم اسلامى و متتبع در احاديث معصومين عليهم‌السلام واضح و روشن می‌شود.
پيشينۀ تأليف
بخاطر شدت نياز به اين علم از همان دوران زندگى ائمه عليهم‌السلام توجه خاصى به اين علم شده، به طورى كه از همان زمان تأليفات در علم رجال آغاز شد.
اولين كتاب در زمان اميرالمؤمنين عليه‌السلام و توسط «عبيدالله بن ابى رافع» نگاشته شد و موضوع آن اسامى اصحاب اميرالمؤمنين عليه‌السلام بود كه در جنگها همراه آن حضرت بودند.
پس از او نيز ديگران كتبى در اين موضوع نگاشتند كه متأسفانه هيچيك از آنها به دست ما نرسيده است.
اولين متن موجود در علم رجال عبارت است از رجال كشى، كه در قرن پنجم هجرى به رشتۀ تحرير در آمده است.
پس از آن نيز بقيۀ اصول اوليۀ رجال نوشته شد.اين اصول پنجگانه به عنوان اولين و مهمترين منابع ما در علم رجال مى‌باشند.
اعتبار و ارزش
رجال شيخ طوسى كتابى است كه از جهات مختلف داراى اعتبار ويژه‌اى است از جمله آنكه:
- اين كتاب از اصول پنج گانۀ اوليۀ رجال است و تمام كسانى كه پيرامون رجال مطلب نوشته‌اند ناگزير از رجوع به اين اصول مى‌باشند.
- نويسندۀ كتاب حاضر، شيخ طوسى است كه وسعت اطلاعات او و تخصص بالاى وى در رشته‌هاى مختلف علوم بر كسى پوشيده نيست.او كسى است كه در بيشتر رشته‌هاى علوم اسلامى كتاب نوشته و کتاب‌هاى او مرجعى كاملا مطمئن براى محققین در طول هزار سال بوده و هست.
- شيخ طوسى مؤلف دو كتاب از كتب اربعۀ شيعه است.
- تاريخ تأليف اين كتاب با توجه به ارجاعات شيخ به فهرست در اين كتاب، در اواخر عمر شيخ بوده و اين ويژگى مهمى براى يك اثر است كه در اوج دوران علمى يك مؤلف نوشته شده باشد.
- شيخ مطالب اين كتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانى كه در اختيار داشته جمع آورى نموده و پس از او منابع مذكور از بين رفته و تنها راه دستيابى ما به مطالبشان همين اصول رجال است.
انگيزۀ نگارش
كتاب حاضر، تنها قصد جمع آورى و شمارش اصحاب معصومين عليهم‌السلام را دارد.به همين جهت اشاره‌اى به مدح و ذم افراد ندارد مگر در مواردى كه براى رفع شبهه و مانند آن تذكر داده است.
شيخ طوسى در مقدمۀ كتاب انگيزه و داعى خويش را بر نوشتن اين كتاب چنين بيان نموده كه:
«چون شيخ فاضل چندين بار از من خواسته كتابى مشتمل بر اسامى راويان از پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله و ائمۀ بعد از او و كسانى كه از آنها مستقيما روايت نكرده‌اند تهيه كنم، بخاطر اجابت خواستۀ او كتاب حاضر را نوشتم و براى سهولت هر چه بيشتر در بازيابى مطالب كتاب، آن را بر اساس حروف الفباء مرتب كردم...»
اختلافى واقع شده در اينكه «شيخ فاضل» كيست؟
آنچه قريب به واقع مى‌نمايد اين است كه او شاگرد شيخ و نماينده او در شام، قاضى طرابلس، عبدالعزيز بن براج، متوفاى 481 هجرى است.
شيخ كتاب «الجمل و العقود» را نيز به درخواست او نگاشته است.
مقايسۀ رجال و فهرست
با قطع نظر از «اختيار معرفة الرجال» كه تهذيب كتاب رجال كشى است توسط شيخ طوسى، از اين عالم بزرگوار دو كتاب در موضوع رجال به يادگار مانده كه عبارتند از «رجال» و «فهرست».
گرچه موضوع هر دو كتاب رجال است و هر دو از اصول اوليۀ رجال مى‌باشند اما تفاوتهاى عمده‌اى با هم دارند از جمله اينكه:
- كتاب «فهرست شيخ» با هدف شمارش مصنفين شيعه است و در ضمن، طريق مؤلف به هر كتاب هم ذكر شده است.بنا بر اين در اكثر موارد ذكر نام يك شخص در اين كتاب دال بر شيعه بودن اوست؛ گرچه امامى و اثنا عشرى بودن او ثابت نمى‌شود و ممكن است واقفى يا زيدى يا...باشد.
- اما كتاب رجال براى جمع آورى نام اصحاب معصومين عليهم‌السلام تهيه شده و هيچگونه توجهى به مذهب افراد ندارد، لذا كسانى چون معاويه و عمرو بن عاص نيز در شمار اصحاب پيامبر ذكر شده‌اند.
- در كتاب فهرست تنها شیعیان ى كه داراى تأليف بوده‌اند را مى‌توان يافت و روات فاقد كتاب توسط شيخ به شمارش در نيامده‌اند.
- در صورتى كه رجال نظر به راوى بودن دارد (چه مؤلف كتابى باشد چه نباشد) و به همين جهت نام كسانى از اصحاب معصومين عليهم‌السلام كه روايتى از معصوم نقل نكرده‌اند در اين كتاب ذكر نشده است.
- با توجه به اين نكات «فهرست» شامل نام مصنفين شيعه است و «رجال» شامل نام اصحاب معصومين كه روايتى از آنها نقل كرده باشند.
- ذكر نام هر كس در كتاب «رجال» هيچ مدحى براى او تلقى نمى‌شود، بخلاف «فهرست» كه حد اقل، شيعه بودن، در مقابل سنى بودن را اثبات مى‌كند.
حجم كتاب
چاپ حاضر در برنامه داراى 6429 عنوان است كه شماره مسلسل نيز در كتاب موجود است.البته در چاپهاى ديگر اين ارقام متفاوت است و تا 8900 عنوان نيز به چشم مى‌خورد كه ناشى از اختلاف در نسخه‌هاى خطى كتاب مى‌باشد.
ترتيب مطالب
رجال شيخ طوسى بر اساس طبقات روات از زمان پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله تا امام عصر عجل‌الله‌تعالى‌فرجه‌الشريف مرتب شده و پس از آن، بابى به عنوان كسانی كه از هيچ معصومى مستقيما روايت نقل نكرده‌اند آمده و شامل افراد متأخر از زمان ائمه و كسانى است كه هم عصر ائمه بوده‌اند اما روايتى از آن بزرگواران نقل نكرده‌اند.
هر يك از معصومين عنوانى مستقل است كه ذيل آن به تعداد حروف الفباء ابوابى گشوده شده و هر حرف يك باب مستقل است؛ اما در ترتيب اسماء تنها حروف اول آنها رعايت شده و در بيشتر ابواب شيخ طوسى شاخص‌ترين افراد آن باب را اولين نام قرار داده است (البته اين كليت ندارد و در بعضى موارد خلاف آن هم ديده مى‌شود).
پس از اين ابواب، بابى به عنوان «الكنى» و بابى به عنوان «النساء» نيز اضافه شده است.
خصوصيات كتاب
در كتاب حاضر ابتدا نام و كنيه و لقب و نسبت افراد آمده و در بعضى موارد رابطه او با معصوم نيز ذكر شده است.
طبقۀ روات و برخى تاريخها و توثيقات و تصنيفات نيز بالمناسبة آمده است.
خصوصيت ديگر اين كتاب آن است كه كمتر توجهى به مذهب يا جرح و تعديل افراد شده و در اكثر موارد تنها نام افراد ذكر شده و هيچ توضيح اضافه‌اى براى آنها نيامده است.البته از امام كاظم عليه‌السلام به بعد اين سرى نكات بيشتر ذكر شده است.
نكته‌اى ديگر كه در اينجا تذكر آن لازم است آنكه مقصود از اصحاب يك امام در اين كتاب كسانى هستند كه از آن امام روايت نقل كرده باشند نه صرف ديدار و ملاقات امام؛ بنا بر اين مثلاًشيخ طوسى ابن ابى عمير را از اصحاب امام رضا عليه‌السلام مى‌داند با اينكه او امام كاظم عليه‌السلام را هم درك كرده اما از او روايتى ندارد.
نسخه‌هاى خطى
مهمترين نسخۀ رجال شيخ طوسى از محمد بن سراهنگ بن مرتضى است كه در 21 رجب سال 533 هجرى نوشته شده است.
البته يك نسخۀ غير معتبر نيز در دست است كه چندين عنوان از نسخه‌هاى ديگر بيشتر دارد و اغلاط و اشتباهاتى در آن به چشم مى‌خورد و در بعضى چاپها از اين نسخه استفاده شده است.