الإتقان في علوم القرآن
الإتقان في علوم القرآن، به راستى خوش‌نظم‌ترين، خواندنى‌ترين و مشهورترين كتاب علوم قرآنى است.سيوطى در چگونگى نگارش آن آورده است كه: من در شگفت بودم كه چرا پيشينيان كتابى در انواع علوم قرآن نپرداخته‌اند، از استادم علاّمۀ زمان، ابوعبداللّه محيى‌الدين كافيجى شنيدم كه وى چنين كرده است، او مى‌گفت من در علوم تفسير كتابى نگاشته‌ام كه كسى بر من در چنان نگارشى پيشى نگرفته است، آن را استنساخ كردم، ديدم كتابى است خرد در دو باب كه نه تشنه‌اى را سيراب مى‌كند و نه جست‌وجوگرى را به مقصد مى‌رساند.[1]پس از آن كتاب بلقينى را ديدم با عنوان «مواقع العلوم...» که تأليفى لطيف است و مجموعه‌اى ظريف.
| الإتقان في علوم القرآن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زمرلی، فواز احمد (محقق) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر (نويسنده) |
| ناشر | دار الکتاب العربي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1421 ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | قرآن - علوم قرآنی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 69 /س9الف2 1379 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بر اساس آن «التحبير» را نگاشتم، پس از آن در انديشه شدم كه كتابى بپردازم گسترده و در نگارش آن شيوه استقصاء را پيشه گيرم، و چنين مى‌پنداشتم كه من در اين انديشه و آهنگ يگانه هستم و كسى بر من سبقت نجسته است.در حالى كه در اين انديشه بودم، دريافتم كه امام بدر‌الدين محمد بن عبداللّه زركشى، در اين باره
كتابى نگاشته است جامع، با عنوان «البرهان في علوم القرآن».شادمان شدم و خداى را سپاس گفتم و بر آنچه انديشيده بودم همّت ورزيدم و بدين‌سان اين كتاب را پرداختم، با ترتيبى بهتر از ترتيب «برهان».برخى از انواع كتاب زركشى را درهم آميختم و از برخى به تفصيل سخن گفتم و مطالب و مباحثى بدان افزودم و آن را «الإتقان في علوم القرآن» ناميدم و...
الإتقان، داراى هشتاد نوع است كه با «شناخت مكى و مدنى»آغاز مى‌شود و با عنوان «طبقات المفسّرين»پایان مى‌يابد.سيوطى، در تدوين اين كتاب از صد و پنجاه و چهار منبع كه برخى از آنها مجلدات بسيارى دارند بهره گرفته است.برخى از اين آثار اكنون در اختيار نيست.بدين‌ترتيب سيوطى بخش‌هايى از متون از دست رفته را در صفحات الإتقان نگاه داشته است.هنر شگفت سيوطى در نظام بخشى به اطلاعات پراكنده و تنظيم و چينش كارآمد و عرضه مطالب، به گونه‌اى روشن، روان و سهل الوصول است.او به نقد و تحليل اقوال مى‌پردازد امّا در گزارش آرا و انديشه‌ها دقت شايسته‌اى بكار نمى‌گيرد.
«الإتقان»، از همان روزگار نگارش مورد توجه قرار گرفت، اگر گفته آيد كه در تدوين و نگارش‌هاى علوم قرآنى پس از سده دهم، الإتقان بيشترين تأثير را داشته است، بى‌گمان سخنى به گزاف نيست[2].
الإتقان، نخست‌بار به سال 1271 در هند به چاپ رسيد و پس از آن به سال 1279 در مصر نشر يافت[3]، بهترين چاپ الإتقان، چاپ چهار جلدى آن است، به تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم[4]، اخيرا نيز، در مكه در چهار مجلّد با تحقيق متن و استخراج منابع احاديث نشر يافته است[5].با اين همه «الإتقان»، نيازمند چاپى است منقح و دقيق و با ارجاع همۀ احاديث و اقوال منقول در آن، به منابع و مصادر.
برخى از عالمان،«الإتقان» را تلخيص كرده‌اند، از جمله، صلاح‌الدين أرقه‌دان، با عنوان «مختصر الإتقان في علوم القرآن».وى مطالب مهم و اساسى الإتقان را آورده و اعلام متن را به اختصار توضيح داده است[6].اين خلاصه ترجمه شده است، امّا نه چندان دقيق و مطلوب، با عنوان، ترجمۀ خلاصة الإتقان...[7].
ديگر، گزينش و چينشى است نو، با عنوان «تهذيب و ترتيب الإتقان في علوم القرآن» به خامۀ محمد بن عمر بن سالم بازمول[8].در اين گزينش و چينش عناوين تمام هشتاد نوع اتقان حفظ شده است و انواع جابه‌جا شده است، به مثل سيوطى كتاب را با «شناخت مكى و مدنى»آغاز مى‌كند، امّا آقاى بازمول اين نوع را، سيزدهمين قرار داده و كتاب را با «شناخت نام‌هاى قرآن و نام‌هاى سوره‌هاى قرآن» که در نظم اصلى كتاب هفدهمين است، آغاز كرده است.
او در اين گزينش از مثال‌هاى متعدّد سيوطى برای بحث، يك و حداكثر سه نمونه را برگزيده و بقيه را حذف كرده است.سيوطى در بحث‌هاى مختلف،ذيل عنوان «فايده» بحث‌هايى را گزارش كرده است كه في الجمله پيوندى با بحث دارد و نه پيوندى استوار، اين موارد را آقاى بازمول غالبا حذف كرده است.در تحقيق كتاب نشانى آيات و روايات را ياد كرده و اقوال را نيز در حدّ توان به منابع و مصادر ارجاع داده است.در پانوشتها گاه واژه‌ها را توضيح داده و گاه در نقد كلام سيوطى سخن گفته و گاه توضيحاتى را درباره مطالب متن افزوده است.
ترتيب آقاى بازمول، ترتيبى شايسته و كارآمد است، گو اينكه توضيحات و نقدهاى وى بر مواضع سيوطى گاه از حنبلى‌گرى و بلكه وهّابى‌گرى او نشأت گرفته و بوى فرقه‌گرايى دارد.
الإتقان، گويا دو بار ترجمه شده است 1) با عنوان «دائرةالمعارف قرآن»، به خامه آقايان دكتر محمد جعفر اسلامى و على وجدانى[9]2)سيدمهدى حائرى قزوينى، ترجمه اوّل نه نثرى روان دارد و نه از استوارى شايسته‌اى
برخوردار است[10].ترجمه دوّم نيز به رغم آنكه برخى از فاضلان آن را «يكدست و شيوا و شايسته» دانسته‌اند، دستكم يكدست و شايسته نيست.
[1] از كتاب كافيجى پيشتر سخن گفته‌ايم(بينات، شماره 10، ص53)، كتاب كافيجى گو اينكه خرد است ولى اين داورى سيوطى درباره آن به صواب نيست.
[2] بنگريد به:السيوطى و جهوده في القرآن، ص187-213.
[3] چاپ‌هاى متعدّد آن را بنگريد در، كتابنامه بزرگ قرآن كريم،120/1.
[4] چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، بارهاى بار در بيروت و ايران افست شده است.
[5] الإتقان في علوم القرآن، تأليف الإمام جلال‌الدين السيوطى الشافعى، تمّ التحقيق و الأعداد بمركز الدراسات و البحوث بمكتبة نزار مصطفى الباز، الطبعة الأولى 1417، رياض، مكتبه نزار مصطفى الباز.
[6] مختصر الإتقان...، دار النفائس، بيروت1410/.
[7] ترجمۀ خلاصة الإتقان...، محمود افتخارزاده، دفتر نشر معارف.
[8] رياض، دار الهجره للنشر و التوزيع،1412.
[9] تهران، بنياد علوم اسلامى،1362.
[10] تهران، امير كبير،1363(دو جلد).