إرشاد الأذهان إلی أحكام الإيمان

إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان یا إرشاد الأذهان إلى علم الإيمان، يكى از معروف‌ترين و معتبرترين مصادر فقه اماميّه و از مهم‌ترين آثار بجاى مانده از ابومنصور جمال‌الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلى (م 726 ق) معروف به علامه حلی(قده) مى‌باشد.

إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) تبریزیان، فارس (محقق)
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1410 ق
چاپ	1
موضوع	علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726ق. - سرگذشت نامه فقه جعفری - قرن 8ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏الف‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

منزلت کتاب

اين کتاب يك دوره فقه فتوايى مختصر و موجز از کتاب طهارت تا کتاب ديات مى‌باشد و در آن از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود و مطالب آن بصورت منظم و در قالب‌بندى‌هاى خاصى ارائه شده است.

به دليل شأن و منزلت والاى اين کتاب در نزد فقهاى عظام از عصر مؤلف تا همين اواخر، در حوزه‌هاى علميه تدريس مى‌شده است و بيش از 50 شرح و حاشيه بر آن زده شده كه در الذريعة نام آنها ذكر شده است  .

از مشهورترين اين شروح مى‌توان اين‌ها را نام برد:

- غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف شهيد اوّل (م 786 ق)،

- روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى (م 966 ق)،

- مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف محقق اردبيلى (م 991 ق)،

- ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، تأليف محقق سبزوارى (م 1090 ق)،

- نهج السداد في خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بحرانى.

از ديگر بزرگانى كه به اين کتاب شرح زده‌اند مى‌توان به فخر المحققين (م 771 ق)، شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى (زنده در 945 ق)، فاضل تونى صاحب الوافية (م 1071 ق)، محقق كركى (م 940 ق)، ابن فهد حلّى (م 841 ق)، و شيخ انصارى (م 1281 ق) اشاره نمود.

اين کتاب نيز نظير بسيارى از كتب علامّه به درخواست فرزند فاضلش فخر المحققين، محمد بن حسن بن يوسف تأليف شده است كه در خطبۀ کتاب مؤلف به آن اشاره نموده است.

تاريخ تأليف

در نسخه‌اى كه به خط شيخ على بن اسماعيل بن فتوح غروى است سال پایان نوشتن آن را 701ق ذكر كرده است. با توجه به عبارت آخر کتاب و اجازۀ علامۀ حلى مشخص مى‌شود كه نويسنده هر مقدار از کتاب را مى‌نوشته است براى علامه مى‌خوانده است و آن را درس مى‌گرفته است.

علامه در آخر کتاب به خط مبارکش نوشته است: «بلغت قراءته ابقاه اللّه، و الفاصلة ما بين قراءة و أخرى يسيرة جدا».

بنابراین کتاب «إرشاد الأذهان» قبل از سال 700 يعنى 26 سال قبل از وفات مؤلف تأليف شده است.

در الذريعة آمده است: «فرغ منه 676 أو 696 ق».

تاريخ انتشار

در کتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» به دو چاپ از کتاب در سال‌هاى 1272 در تهران و 1403 در قم اشاره نموده است.

کتاب موجود در سال 1410ق در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در حوزۀ علميۀ قم در دو مجلد چاپ شده است. محقق و مصحح کتاب شيخ فارس حسون مى‌باشد.

نسخه‌ها

به دليل اهميت کتاب «إرشاد الأذهان» و توجه فقهاى بزرگ به اين کتاب نسخه‌هاى متعددى از اين کتاب نوشته شده است و حتى بسيارى از بزرگان با خط مبارکشان اين کتاب را نسخه‌بردارى نموده‌اند. از بين اين نسخه‌ها به 46 نسخۀ در مقدمۀ کتاب اشاره شده كه عبارتند از:

- 6 نسخه از کتابخانۀ آستان قدس رضوى،

- 5 نسخه از کتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى،

- 8 نسخه از کتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى،

- 2 نسخه از کتابخانۀ سالار جنگ در حيدرآباد،

- 2 نسخه از کتابخانۀ شاه چراغ در شيراز،

- نسخۀ کتابخانۀ دار الكتب ملى در تبريز،

- نسخۀ کتابخانۀ ملا محمد على خوانسارى،

- 2 نسخه از کتابخانۀ عمومى اميرالمؤمنين(ع) در نجف،

- 3 نسخه از کتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران،

- نسخۀ کتابخانۀ مدرسۀ آیت‌الله بروجردى در نجف،

- 2 نسخه از کتابخانۀ ملك در تهران،

- 2 نسخه از کتابخانۀ مدرسۀ آیت‌الله‌ گلپايگانى،

- نسخۀ کتابخانۀ الهيات مشهد،

- نسخۀ کتابخانۀ طوب قبو در استامبول،

- نسخۀ کتابخانۀ ملى در تهران،

- نسخۀ کتابخانۀ آیت‌الله‌حكيم در نجف،

- 2 نسخه از کتابخانۀ سپهسالار در تهران،

- نسخۀ کتابخانۀ شوشتريه در نجف،

- نسخۀ کتابخانۀ عمومى در اصفهان،

- نسخۀ کتابخانۀ خصوصى در يزد،

- نسخۀ کتابخانۀ مسجد جامع در گوهرشاد.

نسخه‌هاى معتبر

در چاپ کتاب موجود به سه نسخه كه از قديمى‌ترين و بهترين نسخه‌ها بوده‌اند اعتماد شده كه عبارتند از:

1 - نسخۀ کتابخانۀ امام رضا(ع) با شمارۀ 2222 كه به خط شاگرد مؤلف، على بن اسماعيل بن ابراهيم بن فتوح در سال 701ق نوشته شده و مؤلف به خط مبارکش آن را اجازه داده است.

2 - نسخۀ کتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى در تهران با شمارۀ 6330 كه آن را شاگرد مؤلف سيد شرف‌الدين حسينى بن محمد علوى حسينى طوسى در سال 704 نوشته و مؤلف آن را اجازه داده است و با رمز «س» مشخص شده است. نويسندۀ اين نسخه نيز بتدريج متن کتاب را درس گرفته است.

3 - نسخۀ کتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى با شمارۀ 4375 كه اين را نيز شاگرد مصنف حسن بن حسين سبزوارى در سال 718ق نوشته و با رمز «م» مشخص شده است، اين نسخه از دو نسخۀ ديگر دقيق‌تر و صحيح‌تر مى‌باشد.

علاوه بر سه نسخۀ مذكور، در مواردى كه متن داراى مشكلاتى بوده كه با استفاده از اين نسخه‌ها حل نمى‌شده است از نسخۀ چهارمى نيز در موارد نادرى استفاده شده است. اين نسخه متعلّق به کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى با شمارۀ 961 است كه به خط محمد بن عبدالحميد جرجانى در سال 866ق نوشته شده است. اين نسخه به علّت حواشى متعددى كه بر آن زده شده است بر ساير نسخه‌ها برترى دارد.

روش تحقيق

اگر چه در حدود 50 شرح و حاشيه بر «إرشاد الأذهان» زده شده است اما گروه تحقيق فقط از 4 شرح استفاده نموده و متن کتاب را با مقايسه با آن تصحيح و در مواردى نيز توضيح داده است. اين چهار شرح عبارتند از:

1 - غاية المراد في شرح نكث الإرشاد، تأليف شهيد اول (م 786 ق)

2 - روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى (م 966 ق)

3 - مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف مقدس اردبيلى (م 991 ق)

4 - ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، تأليف محقق سبزوارى (م 1090 ق)، از اول کتاب تا آخر کتاب حج.

البته گاهى نيز از مجموعه‌هاى فقهى مفصل مثل «جواهر الكلام» و «مفتاح الكرامة» و همين‌طور كتب فقهى ديگرى همچون «اصباح الشيعة» نظام‌الدين صهرشتى،«فقه القرآن» راوندى، «الوسيلة ابن حمزة»، «المهذب ابن برّاج»، «الكافي» أبو الصلاح حلبى، «السرائر» ابن ادريس، «شرايع الإسلام» محقق حلّى، «الغنية» ابن زهرة، «الإنتصار» سيد مرتضى قده، «من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه» شيخ صدوق، «الجامع للشرائع» يحيى بن سعيد حلّى استفاده شده است.

تقسيم‌بندى مطالب

مباحث کتاب در دو مجلد آورده شده كه در جلد اول از کتاب طهارت تا کتاب عطايا و در جلد دوم از کتاب نكاح تا کتاب ديات مى‌باشد.

مباحث کتاب با عناوينى نظير مقصد، مطلب، فصل، بحث و باب تقسيم‌بندى شده امّا عناوين مقصد و مطلب بيشتر ديده مى‌شود.

جلد اول شامل ده کتاب است كه عبارتند از: طهارت، صلاة، زكاة، صوم، حج، جهاد، متاجر، ديون، اجارة، عطايا.

جلد دوم نيز شامل کتاب‌هاى نكاح، فراق عتق، ايمان، صيد، ميراث، قضاء، حدود، جنايات و ديات مى‌باشد.

در رابطه با تقسيم‌بندى مباحث کتاب نكاتى قابل ذكر است.

1 - در کتاب طهارت مباحث انواع آب‌ها و نجاسات پس از مباحث وضو و غسل و تيمم ذكر شده در حالى كه در اكثر كتب فقهى قدماء و كتب فقهى متداول در زمان ما اين مباحث قبل از وضو و ساير مباحث طهارت مطرح مى‌شده است.

2 - مباحث کتاب صلاة به سه قسمت كلى مقدمات، ماهيت و لواحق تقسيم شده است.

3 - بعضى از مباحث مهم كه در ضمن کتاب‌هاى ديگر مطرح شده‌اند عبارتند از:

کتاب اعتكاف در ضمن کتاب حج، کتاب خمس و انفال در ضمن کتاب زكاة، کتاب امر به معروف و نهى از منكر در ضمن کتاب جهاد، کتاب‌هاى رهن، حجر، ضمان، صلح، اقرار و وكالت در ضمن کتاب ديون، کتاب‌هاى مساقاة، جعالة، سبق و رمايه، شركت، مضاربة، وديعة، عارية، لقطه و عضب در ضمن کتاب اجاره، کتاب‌هاى وقف، صدقة، وصايا در ضمن کتاب عطايا و کتاب‌هاى نذر و كفارات در ضمن کتاب أيمان آمده‌اند.

ويژگى‌ها

کتاب «إرشاد الأذهان» بصورت فقه موجز و مختصر نوشته شده بر خلاف كتب مفصل، در اين کتاب به صورت بسيار مختصر و بدون ذكر اسامى صاحبان نظريات و با الفاظ مبهم قيل، فيه قولان و نظاير آن نظريات آنان بيان شده است.

در مجموع از بزرگان از فقهاء از شيخ طوسى (قده) يكبار در صفحۀ 408 جلد اوّل و 28 بار نيز در جلد دوم نام برده شده است و همين‌طور يكبار به سيد مرتضى در صفحۀ 235 جلد دوم و يكبار نيز در خطبۀ کتاب به فخر المحققين در صفحۀ 217 جلد اول اشاره شده است.

با توجه به اختصار مباحث کتاب مؤلف تطويل مباحث را به كتب فقهى مفصلى نظير «منتهى المطلب»، «تحرير الاحكام»، «تذكرة الفقهاء» و «قواعد الاحكام» ارجاع داده است، وى در صفحۀ 246 جلد دوم مى‌نويسد:

فهذا خلاصة ما أخذناه في هذا الکتاب و من أراد التطويل بذكر الفروع و الأدلّة و ذكر الخلاف فعليه بکتابنا المسمى ب‍ «المنتهى المطلب» فإنّه بلغ الغاية و تجاوز النهاية و من أراد التوسط فعليه بما أخذناه في التحرير أو تذكرة الفقهاء، أو قواعد الاحكام أو غير ذلك من کتابنا.

از طرفى ناشرين کتاب علاوه بر تصحيح متن کتاب موجود با ارائۀ فهارس متعدد و مفيد بر ارزش چاپ جديد کتاب افزوده‌اند. اين فهارس عبارتند از: فهارس احاديث، اسماء النبى و ائمه(ع)، اعلام، اعلام مترجمين، اسامى كلمات لغويه، فرق و طوائف و امم، حيوانات، اماكن و بقاع، حواشى مفيد کتاب، حواشى مفيد مقدمۀ ناشر، مصادر تحقيق، ابواب کتاب.

علاوه بر فهرست‌هاى مفيد کتاب، حواشى کتاب نيز بسيار سودمند و محققانه است تا جايى كه در بعضى از حواشى به مصادر و مراجع متعددى اشاره شده است، به عنوان نمونه در صفحۀ 363 جلد اول در بيع ثمار مطالبى از کتاب‌هاى المقنعة، الكافى، النهاية، المبسوط، الوسيلة، المهذب، المراسم، السرائر، جامع للشرايع ذكر شده است.

شروح و حواشى

هم‌چنانكه گذشت شروح و حواشى متعددى بر کتاب «إرشاد الأذهان» زده شده است تا جايى كه بعضى از علماى بزرگ مثل شيخ لطف‌اللّه ميسمى (م 1032 ق) در مسألۀ وصيت به مال، کتابى را تأليف نموده است.

در الذريعة به الحاشيه و شرح اشاره شده است كه مهم‌ترين اين حواشى عبارتند از:

1 - شرح إرشاد، تأليف محمد بن حسن بن يوسف حلى، فخر المحققين (م 771 ق)، (ذ512/1/، 80/13).

2 - غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف شيخ محمد بن مكى، شهيد اوّل (م 786 ق)، (ذ512/1/، 17/6، 80/13، ج 170/16).

3 - مجمع الفائدة و البرهان، تأليف ملا احمد بن محمد اردبيلى (م 991 ق)، (ذ511/1/).

4 - حاشية الإرشاد، تأليف شيخ زين‌الدين بن على، شهيد ثانى (م 966 ق)، (ذ/ج 15/16).

5 - روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شيخ زين‌الدين بن على شهيد ثانى (م 966 ق)، (ذ511/1/، 275/11).

6 - شرح إرشاد، تأليف شيخ جمال‌الدين احمد بن محمد بن فهد حلى (م 841 ق)، (ذ511/1/، 74/13).

7 - حاشية الإرشاد، تأليف شيخ على بن حسين بن عبدالعالى، محقق ثانى (م 940 ق)، (ذ511/1/، 15/6 و 16).

8 - ذخيرة المعاد في شرح إرشاد، تأليف شيخ محمدباقربن محمد مؤمن خراسانى، محقق سبزوارى (م 1090 ق)، (ذ511/1/، ذ274/13/).

9 - الهادي إلى الرشاد، تأليف شيخ ابراهيم قطيفى، معاصر محقق كركى. صاحب رياض العلماء اين شرح را بهترين شرح إرشاد الأذهان دانسته است. (ذ511/1/، أعيان الشيعة 404/5، رياض العلماء 386/1).

10 - نهج السداد في شرح خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بن على بحرانى، (ذ512/1/، 419/24 و 420).

11 - حاشية الإرشاد، تأليف ملا عبداللّه بن محمد شبروى، فاضل تونى (م 1071 ق)، (ذ512/1/، 15/6، ج 79/13).

12 - شرح الإرشاد، تأليف شيخ مرتضى بن محمد امين دزفولى تسترى، معروف به شيخ انصارى (م 1281 ق)، (ذ512/1/، 80/13).

ترجمۀ کتاب

شيخ مهدى بن محمد على ثقة الاسلام اصفهانى مسجدشاهى (م 1393 ق) به دستور پدر بزرگوارش کتاب إرشاد الأذهان را ترجمه و فتاواى خود را نيز در حاشيۀ آن نوشته است.

گفتار بزرگان

الذريعة: هو من أجل كتب الفقه و أعظمها عند الشيعة و لذلك اتلقاه علماؤهم بالشرح و التعليق عبر القرون من عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر .

در جاى ديگر: هو من أجل الكتب الفقهية، قد أحصى مجموع مسائله في خمس عشرة ألف مسألة...فرغ منه 1676 و 696ق.

لؤلؤ البحرين: و سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و تبصرة المتعلمين  .

أعيان الشيعة: و الإرشاد كثرت شراحه .

در جاى ديگر: و ألف من المختصرات ثلاثة كتب لا يشبه أحدهما الآخر و هي إرشاد الأذهان تداولته الشروح و الحواشي أحضر و إيضاح الأحكام أحضر منه و التبصرة لتعلم المبتدئين أحضر منهما .

در جاى ديگر به نقل از شاگردش محمد بن على جرجانى، معاصر علامۀ حلّى در مقدمۀ شرحش بر مبادى الوصول إلى علم الأصول مى‌گويد:

و له في الفقه و التدريس كل کتاب نفيس أكبرها التذكرة، أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير و القواعد و منتهى المطلب و مختلف الشيعة .

و در جاى ديگر: و هو كثير الحواشي ذكر منها صاحب الذريعة38 شرحا و حاشية لأهل العصر و منها نحو عشرين شرحا لمشاهير العلماء القدماء من جملتها تسعة شروح لعلماء العامليين القدماء رياض العلماء، ثم اعلم أن الأصحاب قد كتبوا على إرشاده شروحا و حواشي كثيرة  .

رياض العلماء و روضات الجنات به نقل از کتاب الخلاصة علامۀ حلّى: کتاب إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان حسن الترتيب.

ريحانة الأدب: إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان كه تمامى ابواب فقهيه را بترتيبى خوب حاوى، و با آن اختصار، (كه به اندازۀ معالم الأصول معروف است) بتصريح بعض از اجلّه، داراى پانزده هزار مسأله بود، و نسخۀ خطى آن شايع و بسيار و در اغلب کتابخانۀ‌هاى عمومى و خصوصى موجود و شروح بسيار از علماى نامى بر آن نوشته‌اند و از آن جمله سى و هشت شرح در الذريعة مذكور داشته است.

فوائد رضوية: أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيه اثنی‌عشر کتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء،....إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان مجلد.

منابع مقاله

1 - رياض العلماء 358/1 تا 390، 45/1

2 - الذريعة238/5/، 15، 16، ج 14/6 تا 16، ج 511/1، 512، ج 419/24، 420، ج 79/13، 80

3 - أعيان الشيعة 396/5

4 - روضات الجنات 269/2 - 282

5 - فوائد رضويه 126

6 - ريحانة الأدب 167/4 تا 179

7 - لؤلؤ البحرين 210 و 211 تعليقه علامۀ كبير سيد محمد صادق بحر العلوم

8 - الكنى و الألقاب 477/2

9 - طبقات أعلام الشيعة: 52

وابسته‌ها

غایة المراد في شرح نکت الإرشاد

القضاء و الشهادات

کتاب الخمس

کتاب الزکاة

کتاب الصلاة

کتاب الصوم

کتاب الطهارة

کتاب النکاح

مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان

کتاب الحج

حاشیة الإرشاد