شیخ بهایی، محمد بن حسین

محمد بن حسين بن عبدالصمد حارثى، معروف به شيخ بهايى فقیه، شاعر، عارف، حکیم، منجم، ریاضیدان، ادیب، مورخ بزرگ شیعه است. ایشان در 17 ذى‌حجه 953ق، در روستاى «جبع» (زادگاه شهيد ثانى در لبنان) متولد شد. در دوره صفویه مقام «شيخ‌الاسلامی» رياست علماى شيعه را بر عهده گرفت. در علوم مختلف فقه، اصول، تفسير، حديث، رجال، درايه، ادبيات، رياضيات، جبر، هندسه، اسطرلاب، هيئت، جفر و... آثار فراوانی به زبان‌هاى فارسى و عربى نوشت و در در دوازدهم شوال 1030ق (يا 1031ق) رحلت نمود. مرقد او در یکی از واق‌هاى حرم مطهّر امام رضا(ع) قرار دارد.

نام	شیخ بهایی، محمد بن حسین
نام های دیگر	عاملی، بهاءالدین محمد بن حسین شيخ بهاءالدين عاملى
نام پدر	حسین بن عبدالصمد حارثی
متولد	هفدهم/بیست و هفتم ذی الحجه سال ۹۵۳ق(۸ اسفند ۹۲۵ ش)
محل تولد	بعلبک، امپراتوری عثمانی (لبنان کنونی)
رحلت	1001 ش یا 1031 ق یا 1622 م
اساتید	شیخ عزالدین حسین عاملی(پدرش)- نجم ابن شهاب، معروف به ملاعبدالله بهابادی و....
برخی آثار	اربعین الاثنا عشریات الخمس الحبل المتین فی احکام الدین (طبع قدیم) الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفه السجادیه ‏السر المستتر در علوم غریبه و جفر و خوابنامه و خواص اسماء الله و دانستن بعضی مطالب مجهوله ‏العروة الوثقی فی تفسیر سوره الحمد ‏الکشکول الوجیزة في علم الدرایة ‏تحفه حاتمی
کد مؤلف	AUTHORCODE72AUTHORCODE

نسب

نسب شيخ، به حارث همدانى، صحابى جليل‌القدر اميرالمؤمنين(ع) مى‌رسد. حارث همدانى در جنگ صفين و جمل از ياوران استوار اميرالمؤمنين(ع) بود و تا پايان جنگ ايستادگى نمود.

پس از شهادت شهيد ثانى (966ق)، جبل عامل براى شيعيان و علماى شيعى ناامن شده بود و از آن‌سو حكومت نوپاى صفوى با به رسميت شناختن مذهب شيعه در ايران، بستر مهاجرت علماى شيعه از سراسر دنيا به آنجا را فراهم نمود؛ بنابراين پدر شيخ بهايى عازم ايران شد.

کسب علم و دانش

وى مقدارى از تحصيلات خود را در وطن فراگرفته بود كه به اصفهان وارد شد و در آنجا نيز با جديت تمام به تحصيل علوم مختلف پرداخت. شيخ ظرف مدت كوتاهى مقبوليت عام يافت و از سوى شاه عباس صفوى نهايت احترام براى او رعايت مى‌شد.

شيخ بهايى مدت‌ها شيخ‌الاسلام هرات و در آن ديار پاسخ‌گوى احكام شرعى مردم بود. وى پس از مدتى از اين سمت كناره گرفت و به سفرهاى علمى و تحقيقى پرداخت.

مسافرت‌ها

شيخ بهايى 30 سال در سفر بود. به مصر، سوريه، حجاز، عراق، فلسطين، افغانستان و... رفت و با علما و مردم آن مناطق به گفتگو پرداخت. او مبلغ نستوه تشيع بود و رنج سفر را به جان خريد و براى زنده‌نگه‌داشتن فرهنگ شيعى زحمات فراوانى را متحمل شد.

اين عالم وارسته در سفرها با علماى اهل سنت به گفتگو مى‌نشست و فقيهان بلندپايه اهل سنت را گرامى مى‌داشت، نزدشان زانوى ادب به زمين مى‌زد و از دانش آنها بهره مى‌جست. در قدس با «ابن ابى‌لطيف مقدسى»، در دمشق با «حافظ حسين كربلايى» و «حسن بورينى» و در حلب با «شيخ عمر عرضى» ديدار كرد.

شيخ بهايى پس از سال 1006ق، شيخ‌الاسلام اصفهان شد. اصفهان، در سال 1006ق، از سوى شاه عباس كبير پايتخت ايران شد. با انتخاب اصفهان به پايتختى، مهاجرت علماى شيعه از سراسر جهان اسلام به اين شهر رونق گرفت. مدت زمانى بعد، شيخ از مقام شيخ‌الاسلامى استعفا داد و از سال 1012ق، تا سال 1019ق، به سفر رفت، سپس به اصفهان برگشت و تا آخر عمر در آن شهر ماند و به‌عنوان «شيخ‌الاسلام» رياست علماى شيعه را بر عهده گرفت.

شيخ بهايى از شاعران نامدار صفويه است. شعرهاى او، به‌ويژه شعرهايى كه به سبک عراقى سروده، بسيار زيباست. وى در اشعارش به «بهايى» تخلّص مى‌كرد. از وى اشعار بسيارى به زبان‌هاى فارسى و عربى به يادگار مانده است.

اساتيد

وى نزد استادان فرزانه‌اى به فراگيرى منطق، فلسفه، رياضيات، طب، نجوم و... پرداخت.

استادان او عبارتند از

عزّالدين حسين جبل عاملى، پدر بزرگوار شيخ؛
ملا عبداللّه بن شهاب‌الدين مدرّس يزدى (شيخ بهايى نزد اين استاد وارسته به يادگيرى منطق، فلسفه و كلام پرداخت)؛
ملا على مذهّب (شيخ بهايى دروس حساب، هندسه، جبر و مقابله و هيئت را نزد وى فراگرفت)؛
مولانا افضل قاضى (شيخ بهايى نزد وى به فراگيرى رياضيات پرداخت)؛
حكيم‌الدين (اعتمادالدين) محمود (شيخ بهايى كتاب «قانون» نوشته بوعلى سينا را كه درباره طب است، از او فراگرفت)؛
محمدباقر يزدى؛
احمد كچايى.

شاگردان

شيخ بهايى سال‌هاى دراز به تدريس اشتغال داشت. انديشه‌وران بسيارى در محفل درس او تربيت يافتند كه نام برخى از آنان به قرار زير است:

ملا صدرا شيرازى؛
ملا محسن فيض كاشانى؛
فيّاض لاهيجى؛
نظام‌الدين بن حسين ساوجى؛
سيد حسين بن حيدر كركى؛
سيد ماجد بحرانى؛
فاضل جواد بغدادى؛
ملا خليل غازى قزوينى؛
ميرزا رفيع‌الدين طباطبايى نائينى؛
شيخ زين‌الدين عاملى، نوه شهيد ثانى؛
شرف‌الدين محمد رويدشتى؛
شيخ محمد بن على عاملى تبنينى؛
مظفرالدين على، كه كتابى درباره زندگى شيخ بهايى نوشته است؛
محمدتقى مجلسى، پدر علامه محمدباقر مجلسى؛
شيخ محمود بن حسام‌الدين جزائرى؛
محقق سبزوارى؛
ملا عزالدين فرهانى، مشهور به على‌نقى كمره‌اى، شاعر معروف؛
عنايت‌اللّه على كوهپايه‌اى، معروف به قهپايى، نويسنده «مجمع الرجال»؛
هاشم بن احمد بن عصام‌الدين اتكانى؛
شيخ نجيب‌الدين على بن محمد بن مكّى عاملى جيبلى جبعى؛
محمدصالح بن احمد مازندرانى؛
حسنعلى بن عبداللّه شوشترى؛
شيخ زين‌الدين على بن سليمان بن درويش بن حاتم قدمى بحرانى؛
سلطان‌العلما سيد حسين حسينى مرعشى، نويسنده حاشيه بر روضه و حاشيه بر معالم.

آثار

شيخ بهايى در علوم مختلف فقه، اصول، تفسير، حديث، رجال، درايه، ادبيات، رياضيات، جبر، هندسه، اسطرلاب، هيئت، جفر و... آثار فراوانى را به زبان‌هاى فارسى و عربى نوشت.

آثارش عبارتند از

إثبات الأنوار الإلهية؛
الاثنا عشريات الخمس في الطهارة و الصلاة و الزكوة و الصوم و الحج؛
الاثنا عشرية في الحج؛
الاثنا عشرية في الزكوة و الخمس؛
الاثنا عشرية في الصلوة؛
الاثنا عشرية في الصوم؛
الاثنا عشرية في الطهارة؛
أسرار البلاغة؛
الأسطرلاب (به زبان عربی)؛
اسطرلاب يا «تحفه حاتميه» يا «هفتاد باب»، به فارسى؛
بحر الحساب؛
التحفة في تحديد الكر وزنا و مساحتا يا «رسالة الكر» (با «مشرق الشمسين» چاپ شد)؛
تشريح الأفلاك؛
تضاريس الأرض؛
توشيح المقاصد يا توضيح المقاصد؛
التهذيب يا تهذيب البيان؛
جامع عباسي؛
جواب ثلاث مسائل عجيبة؛
جواب المسائل الشيخ صالح الجزائري؛
جواب المسائل المدنيات؛
جهة القبلة؛
حاشية اثني عشرية صاحب معالم؛
حاشية تشريح الأفلاك؛
حاشيه تفسير بيضاوى؛
حاشيه تكمله خفرى؛
حاشيه بر «خلاصة الأقوال» علامه؛
حاشيه بر «خلاصة الحساب»؛
حاشيه بر كتاب ذكرى از شهيد اول؛
حاشيه رجال نجاشى؛
حاشيه بر «زبدة الأصول»؛
حاشيه بر «شرح عضدى بر مختصر الأصول»؛
حاشيه فهرست شيخ منتجب‌الدين؛
حاشيه بر «القواعد الكلية الأصولية و الفرعية» نوشته شهيد اول؛
حاشيه تفسير كشاف زمخشرى؛
حاشيه مختلف علامه؛
حاشيه مطول؛
حاشية معالم العلماء؛
حاشية من‌لايحضره‌الفقيه؛
الحبل المتين في أحكام‌الدين؛
حدائق الصالحين في شرح صحيفة سيد الساجدين(ع) (از اين كتاب فقط بخش كوچكى به نام «الحديقة الهلالية» كه شرح دعاى رويت هلال است، موجود است كه به‌همراه شرح صحيفه سيد نعمت‌اللّه جزايرى، در تهران چاپ شده است)؛
الحريرية؛
حواشي شرح التذكرة؛
خلاصة الحساب؛
دراية الحديث يا «الوجيزة في الدراية»؛
رسالة أحكام سجود التلاوة؛
رسالة في استحباب السورة في الرد على بعض معاصريه؛
رسالة في أنّ أنوار سائر الكواكب مستفادة من الشمس؛
رسالة في حلّ إشكالي عطارد و القمر؛
رسالة في ذبائح أهل الكتاب؛
رسالة في الزكوة عجيبة؛
رسالة في الصوم عجيبة؛
رسالة في قصر الصلوة في الأماكن الأربعة يا «في القصر و التخيير في السفر»؛
رسالة في معرفة القبلة؛
رسالة في المواريث؛
رسالة في نسبة أعظم الجبال إلى قطر الأرض؛
رسالة القبلة؛
زبدة الأصول يا «الزبدة في أصول الفقه»؛
سوانح الحجاز يا «سوانح سفر الحجاز» يا «نان و حلوا»؛
شرح اثني عشرية صاحب معالم؛
شرح الأربعين يا «أربعون حديثا» يا «اربعين بهايي»؛
شرح دعاى صباح صحيفه سجاديه؛
شرح «شرح چغمينى» قاضى‌زاده رومى؛
شرح «الفرائض النصيرية» خواجه نصيرالدين طوسى؛
الصراط المستقيم؛
صمديه يا «الفوائد الصمدية»؛
العروة الوثقى، در تفسير سوره حمد؛
عين الحيات، تفسير؛
كشكول؛
المخلاة؛
مشرق الشمسين و إكسير السعادتين؛
مفتاح الفلاح في عمل اليوم و الليلة؛
ملخص الهيئة؛
وسيلة الفوز و الأمان في مدح صاحب الزمان(عج)، شعر؛
شرح تفسير بيضاوى؛
حلّ حروف القرآن؛
شرح من‌لايحضره‌الفقيه؛
ترجمه رساله اماميه به فارسى (رساله اماميه نامه امام رضا(ع) به مأمون است)؛
حاشيه بر «شرح تهذيب الأصول» نوشته عميدى؛
مختصر اصول؛
جبر و مقابله؛
رساله در حساب؛
فال‌نامه؛
رساله در كرويت زمين؛
رساله «جوهر فرد».

وفات

در دوازدهم شوال 1030ق (يا 1031ق)، مرگ به پيشواز شيخ بهايى آمد. او نيز سبک بال به‌سوى معبود پر كشيد. بيش از پنجاه هزار نفر مردم اصفهان در تشييع جنازه او شركت داشتند. ملا محمدتقى مجلسى بر وى نماز گزارد و سپس پيكرش را به مشهد مقدس بردند و بنا بر وصيتش او را در خانه‌اش كه نزدیک حرم امام رضا(ع) قرار داشت، به خاک سپردند. اكنون آرامگاه شيخ بهايى در يكى از رواق‌هاى حرم مطهّر امام رضا(ع) قرار دارد.