خویی، سید ابوالقاسم

سيد ابو القاسم خويى از فقیه و اصولی و یکی از مراجع تقلید شیعه، شب پانزدهم ماه رجب سال 1317 هجرى قمرى، در خانوادۀ علم و دانش و تقوا در شهرستان خوى ديده به جهان گشود.

خویی، ابوالقاسم

نام	خویی، ابوالقاسم
نام های دیگر	آیت‌الله خویی ابوالقاسم خویی خویی غروی، ابوالقاسم
نام پدر	سید علی‌اکبر خوئی
متولد	۱۵ رجب ۱۳۱۷ق. یا 1899 م
محل تولد	خوی
رحلت	1371 هـ.ش یا 1413 هـ.ق یا 1992 م
اساتید	آيت الله شيخ فتح الله شريعت اصفهانى ، آيت الله ميرزاى نائينى ، آيت الله آقا ضياء عراقى ، آيت الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى ، آيت الله شيخ محمد جواد بلاغى نجفى ،آيت الله آقا ميرزا على آقا قاضى
برخی آثار	معجم رجال الحديث - البيان في تفسير القرآن - فقه الشيعة - مستند العروة الوثقى - التنقيح
کد مولف	13

خاندان

پدر او مرحوم آيت الله حاج سيد على اكبر، فرزند سيد هاشم موسوى خويى، يكى از شخصيتهاى برجستۀ خوى بود و مردم به او به ديدۀ اكرام و احترام مى‌نگريستند.

آيت الله سيد على اكبر خويى در 28 صفر 1285 هجرى قمرى در شهرستان خوى به دنيا آمد.وى در سال 1307 هجرى قمرى، براى فراگيرى علوم دينى به عتبات عاليات رفت و در محضر اساتيد بزرگ سامرا و نجف، از جمله علامه فاضل شربيانى و علامه شيخ محمد حسن مامقانى به فراگيرى علوم اسلامى پرداخت.

او در سال 1315 هجرى قمرى، به زادگاه خويش بازگشت و رياست دينى شهر را برعهده گرفت.

سيد على اكبر در سال 1328 هجرى قمرى، به علت عدم موافقت با مشروطۀ غير مشروعه به نجف مهاجرت كرد و در آنجا مورد اعتماد آيت الله سيد محمد كاظم يزدى (صاحب عروة) قرار گرفت و در ادارۀ حوزۀ نجف، فعاليتهاى چشمگيرى از خود نشان داد.

وى در سال 1346 هجرى به مشهد مقدس هجرت نمود و در سن هشتاد و شش سالگى، در سفر زيارت مولاى متقيان على عليه السلام، در 18 شعبان 1371 هجرى بدرود حيات گفت و پس از تشييع و نماز علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى بر پيكرش، در حرم امير المؤمنين عليه السلام به خاك سپرده شد.

تحصيلات

آيت الله سيد ابو القاسم خويى در دامان پاك پدر و مادرش دوران كودكى را پشت سر نهاده، پس از آموختن قرآن و خواندن و نوشتن، در 13 سالگى (سال 1330 هجرى قمرى) همراه برادر بزرگ خويش مرحوم سيد عبد الله خويى و ديگر افراد خانواده رهسپار نجف شد.

ايشان از دوران كودكى و نوجوانى به هوش و ذكاوت و حافظه و استعداد در ميان همسالان خود معروف بوده و در اندك زمانى گوى سبقت را از همگان ربود.

تدريس

آيت الله خويى در خلال تحصيل، به تدريس نيز مى‌پرداخت و هر كتابى را كه مى‌آموخت، كتاب پيش از آن را تدريس مى‌كرد. معظم له خود در اين باره چنين مى‌فرمايد:

«زمانى كه دومين جلد شرح لمعه را فرا مى‌گرفتم. خود به تدريس و تعليم اولين جلد اين كتاب پرداختم.»

ايشان سالها به تدريس خارج فقه و اصول و تفسر قرآن كريم اشتغال داشت.

آيت الله خويى در هر روز چهار نوبت به تدريس پرداخته و اكثر اوقات خويش را به تتبع، تحقيق، تأليف، تدريس و تعليم شاگردان سپرى ساخته و حتى از استراحت خود براى ازدياد ساعات مطالعه مى‌كاستند و اين همه پر كارى و بزرگوارى نشان بارز دانش دوستى آن فقيه فرزانه بود.

او پس از درس، مدتى طولانى نزديك به يك ساعت براى پاسخ به پرسش‌هاى علمى شاگردان خويش در محفل درس مى‌نشست و در مجالس خصوصى نيز صحبت علمى به ميان مى‌آورد و حتى در كوچه و خيابان هم به سؤالات شاگردان و افراد ديگر پاسخ مى‌داد.

ويژگيهاى اخلاقى

فقهاى بزرگ شيعه در زندگى خويش پيوسته اخلاق نيكوى پيامبران را الگوى خويش قرار داده و با حركت در مسير انبيا براى هدايت و سعادت بشريت اسوۀ حسنه هستند.

علماى تشيع با نصب العين قرار دادن خُلق عظيم پيامبران الهى و ائمۀ اطهار عليهم السلام والاترين حماسه‌هاى شكوهمند تاريخ بشريت را ايجاد كرده‌اند. آيت الله العظمى خويى يكى از عالى‌ترين نمونه‌ها است كه در اينجا برخى از خصايص اخلاقى آن راد مرد فرزانه را برمى‌شماريم:

يارى ضعيفان:

از ويژگيهاى بارز رفتار ايشان دستگيرى از نيازمندان و كمك به درماندگان بود . هر جا احساس مى‌نمود عده‌اى به كمك و رسيدگى نياز دارند بدون درنگ به يارى آنان مى‌شتافت لذا مى‌بينيم كه مؤسسات خيريۀ زيادى به نام ايشان در هند و پاكستان و تايلند و ايران و عراق و لبنان تأسيس شده است.

به خصوص در ماههاى رمضان و ذى الحجه، توجه و اهتمام ايشان به زندگى فقرا و ايتام، بيشتر مى‌شد.

عفو و گذشت:

آيت الله خويى در طول زندگانى خويش با بدخواهان و حسودان و مخالفان زيادى مواجه شد و با وجود اينكه آنان بر عليه ايشان سخن گفتند و حركاتى انجام دادند؛ اما آيت الله فقيد با آنان به بزرگى و متانت رفتار نموده و از سر تقصيرات و اشتباهات آنان درمى‌گذشت و حتى وقتى كه با آنان مواجه مى‌شد بذل توجهى نيز به حالشان مى‌نمود.

بهره بردارى از وقت:

ايشان هيچ وقتِ اضافه و باطلى نداشت و تمام اوقات شبانه روز خود را به تدريس، مطالعه، عبادت و تهجد، قرائت قرآن، جواب استفتائات، ملاقات با مردم، تأليف، نماز جماعت و زيارات مى‌گذرانيد.

ساده زيستى:

مرجع بزرگوار، در زندگى بى‌آلايش و ساده بود. از تجمل و رفاه زايد دورى مى‌كرد. خوراكش را غذايى ساده تشكيل مى‌داد و در صرف وجوهات شرعى كاملا احتياط مى‌نمود.

از بسيارى كارهاى مشروع به خاطر منافات داشتن با روح زهد و تقوا دورى مى‌كرد.

تواضع و فروتنى:

آيت الله خويى در زندگى، تواضع را پيشۀ خود ساخته از كبر و غرور و عجب سخت بدش مى‌آمد و از كارهايى كه رنگ و بوى بزرگ منشى و خود بينى داشت به شدت پرهيز مى‌نمود.

با اينكه وى از مدرسان بزرگ جهان تشيع به شمار مى‌رفت و شاگردان و پرورش يافتگان مكتبش همه از پيشوايان فكرى جهان تشيع محسوب مى‌شدند و حوزۀ درسى ايشان از پر آوازه‌ترين محافل علمى جهان اسلام بود، از مظاهر كبر و غرور دورى كرده و درِ خانه‌اش به روى همه باز بود. همه مى‌توانستند شخصا با آقا ملاقات نموده و مسائل خود را با ايشان در ميان بگذارند.

تقيد به زيارت:

حضرت آيت الله خويى به زيارت حضرت امير المومنين عليه السلام بسيار علاقه داشته و هر روز پيش از شروع درس به حرم مطهر رفته و پس از زيارت و عرض سلام براى تدريس به مسجد خضراء تشريف مى‌آوردند.

در ايام زيارت مخصوص امام حسين عليه السلام، به كربلا رفته و آن حضرت را زيارت مى‌كردند و به همين منظور خانه‌اى هم در كربلا اجاره كرده بودند. مدتى نيز با ماشينى كه توسط برخى افراد خيِّر تهيه شده بود هر شب جمعه به زيارت سيد الشهداء عليه السلام مى‌رفتند.

تجليل از مراجع معاصر و اهل علم:

معظم له براى مراجع تقليد احترام خاصى قايل بودند و از آنان تجليل مى‌نمودند .ايشان و مرحوم آيت الله شيرازى، در دوران مرجعيت عامۀ آيت الله العظمى بروجردى از باب احترام و ادب، شهريۀ ايشان را مى‌پذيرفتند. در حالى كه خود از مدرّسان بزرگ و مشهور تشيع بوده و بى‌نياز از آن بودند.

ايشان براى آيت الله العظمى حكيم احترام عميقى قايل بودند و به تأليفات ايشان عنايت خاصى داشتند.

همچنين ايشان در مناسبتهاى مختلف از شاگردان فاضل خود (همچون مرحوم شهيد صدر و سيد علاء الدين بحر العلوم و استاد آقا شيخ محمد تقى جعفرى) نام برده و مقام فضل و دانش آنان را مى‌ستودند.

سفر به قم

آيت الله خويى در سال 1350 هجرى قمرى، به زيارت حضرت امام رضا (ع) نايل آمده و در سال 1353 هجرى قمرى، به حج مشرف شدند.

در اوايل ماه رجب سال 1368 هجرى قمرى، بار ديگر از نجف اشرف به قصد زيارت حضرت ثامن الحجج عليه السلام و معالجۀ كسالت قلب و سينه، راهى ايران گشته و از راه همدان عازم قم شدند. آن گاه كه خبر ورودشان به قم رسيد بزرگان حوزه و دانشمندان، همراه انبوه مردم تا هشت فرسنگى قم به استقبال او آمدند.

زمانيكه ايشان قصد حركت به تهران كرد بسيارى از مردم تهران و ساكنان شهر رى تا شش فرسنگى به استقبالش آمده و مورد تجليل عموم طبقات واقع شدند.

پس از آن به مشهد مقدس مشرف شده و بعد از مدتى به نجف اشرف مراجعت نمودند.

اساتيد

آيت الله خويى پس از يادگيرى مقدمات نزد بزرگان و اساتيد سطح، از جمله پدر بزرگوارش به تدريس كتب درسى فقه و اصول پرداخت و در 21 سالگى به درس خارج روى‌آورد و در فقه و اصول از خرمن دانش دانشوران نام آور حوزۀ نجف خوشه‌ها چيد و فيض‌هابرگرفت. برخى از آن بزرگان عبارتند از:

آيت الله شيخ فتح الله شريعت اصفهانى (متوفاى 1339 هجرى قمرى)
آيت الله ميرزاى نائينى (متوفاى 1355 هجرى قمرى)
آيت الله آقا ضياء عراقى (متوفاى 1361 هجرى قمرى)
آيت الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى (متوفاى 1361 هجرى قمرى)
آيت الله ميرزا على آقا شيرازى فرزند ميرزاى شيرازى (متوفاى 1355 هجرى قمرى)
آيت الله شيخ محمد جواد بلاغى نجفى (متوفاى 1352 هجرى قمرى)
آيت الله سيد حسين بادكوبه‌اى (متوفاى 1358 هجرى قمرى)
آيت الله آقا ميرزا على آقا قاضى (متوفاى 1366 هجرى قمرى)

مشايخ روايت

آيت الله خويى در حالى كه هنوز جوان بود موفق شد از بزرگان حوزۀ نجف اجازۀ نقل حديث دريافت داشته و توسط آن، كتابهاى دانشمندان شيعه و سنى را روايت كند. يكى از اين مشايخ، مرحوم ميرزاى نائينى بود كه بوسيلۀ ايشان از استادش مرحوم محدّث نورى كتابهايى مانند: اصول كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب، استبصار، وسائل الشيعة، بحار الأنوار، وافى و... را روايت مى‌نمود.

اجازۀ ديگر ايشان، اجازۀ روايى علامۀ سترگ آيت الله سيد عبد الحسين شرف الدين عاملى صاحب المراجعات، (متوفاى 1377) بود كه بواسطۀ ايشان كتابها و تأليفات دانشمندان اهل سنت را روايت مى‌كند.

شاگردان

آيت الله العظمى خويى در طول حيات پربار خويش حدود 70 سال به تدريس دروس سطح و خارج، اشتغال داشته و قريب 50 سال هم برجسته‌ترين و پربارترين محفل حوزۀ نجف را دارا بود و هزاران نفر از علما و فضلاى كشورهاى مختلف اسلامى از هند و افغان و پاكستان و ايران گرفته تا عراق و حجاز و لبنان و كشورهاى حاشيۀ خليج فارس را در دامان خويش پرورش داده و به اقصى نقاط جهان فرستاده و توده‌هاى مسلمان را به سوى سعادت و هدايت رهنمون بوده است.

در اينجا تنها به نام برخى از شاگردان معظم له اشاره مى‌نمائيم:

آيت الله سيد ابو الحسن شيرازى
آيت الله ابو الفضل نجفى خوانسارى
آيت الله ابو القاسم گرجى
آيت الله احمد دشتى
آيت الله اسماعيل محقق بلخى
آيت الله باقر شريف قرشى
آيت الله سيد جلال الدين فقيه ايمانى
آيت الله ميرزا جواد تبريزى

تقريرات درس

شاگردان آيت الله العظمى خويى در خلال تحصيل خود، همواره به ضبط بيانات استاد در فقه و اصول پرداخته و در مجلس درس وى به نگاشتن افادات ايشان اشتغال داشته‌اند به نحوى كه شمار تقريرات درس ايشان به چندين عنوان مى‌رسد.

تأليفات

آيت الله خويى از ابتداى زندگى علمى خويش در راستاى نشر معارف اهل بيت عليهم السلام و گسترش دانش اسلام، دمى نياسود.

زمانى بر مسند تدريس نشست و به تربيت و پرورش صدها عالم و دانشمند فرزانه پرداخت و زمانى ديگر دست به قلم برد و به تصنيف و تأليف در تفسير و كلام و فقه و اصول و رجال پرداخت.

با توجه به اشتغالات گوناگون ايشان از هنگام تدريس سطوح تا روزهاى آخر زندگانى پربار، و آن همه مسئووليتهاى مختلف اين همه آثار چشمگير قابل توجه است.

برخى از آثار ايشان عبارتند از:

التنقيح، در فقه، 8 جلد
مستند العروة الوثقى، در 5 جلد
فقه الشيعة، در 5 جلد
منهاج الصالحين، 2 جلد شامل يك دورۀ اجمالى فقه
مصباح الفقاهة، در 3 جلد
مصباح الأصول، در 2 جلد
البيان في تفسير القران، كه در آن مقدمات علوم قرآنى مورد بررسى قرار گرفته است.
معجم رجال الحديث، در 23 جلد
تقريرات درسهاى علامۀ نائينى كه در دو جلد با نام أجود التقريرات منتشر شده است.

آيت الله خويى و انقلاب اسلامى ايران

از آغاز حركت خروشان مردم مسلمان ايران به رهبرى امام خمينى قدس سره در جهت نابودى رژيم طاغوت، از سال 1341 هجرى شمسى، كه دولت با طرح مسألۀ انجمنهاى ايالتى و ولايتى در صدد اجراى نقشه‌هاى ضد دينى خود برآمد، مراجع عاليقدر و علماى اعلام به طور يك پارچه نبرد بى امان خويش را با دولت حاكم شروع نمودند .

يكى از اين بزرگان آيت الله خويى بود كه از آغاز نهضت با صدور اعلاميه‌ها، پيامها و تلگرامها نقش خود را در پيشبرد حركت اسلامى مردم ايران ايفا كرد. اقدامات ايشان كه از مهرماه 1341 شمسى شروع شده بود همه حاكى از ژرف نگرى و عمق نظر ايشان است.

خدمات اجتماعى

آن مرجع بزرگ در طول مرجعيت خود با امكاناتى كه در اختيار داشت تأسيسات عظيم و بناهاى بزرگ و كتابخانه‌ها و مدارس و حوزه‌هايى را بنا نهاد كه به برخى از آنها اشاره مى‌شود:

مدينة العلم آيت الله العظمى خويى، قم
مدرسه و كتابخانه‌اى در مشهد مقدس به نام ايشان
دار العلم و مجتمع امام زمان، اصفهان
المجمع الثقافي الخيري، بمبئى
مبرة الإمام الخوئي، بيروت
مدرسة دار العلم و مكتبة الإمام الخويي، نجف اشرف
مدارس دينى در بانكوك (تايلند) و داكا (بنگلادش)
مكتبة الثقافة و النشر در كشورهاى پاكستان و مالزى
مؤسسة الإمام الخويي و مدرسة الإمام الصادق و مدرسة الزهراء انگلستان (لندن)
مركز الإمام الخويي، اندونزى (جاكارتا)
مركز اسلامى در فرانسه
مسجد و مركز اسلامى در شهرهاى ديترويت، لوس آنجلس و نيويورك آمريكا و...

وفات

پس از 96 سال حيات پر افتخار و بر جاى نهادن خدمات بزرگ دينى و دهها اثر جاويدان و تحمل فشارها و رنجها و مصيبتهاى فراوان در حكومت ظالمانۀ صدام و پس از يك سال دورى از جوار جد بزرگوارش امير المؤمنين على عليه السلام و تبعيد به كوفه ؛ سرانجام فروغ فروزان زندگانى آيت الله العظمى خويى در عصر روز شنبه هشتم صفر 1413 هجرى قمرى، براى هميشه خاموش شد و مسلمانان را با اندوهى جانكاه مواجه كرد.

او كه در زندگى به سان جدّش حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به طاغوت عصر خود مبتلا شده بود، پس از وفات نيز به سرنوشت جدۀ مظلومه‌اش حضرت زهرا سلام الله عليها مبتلا گشته و در نيمه‌هاى شب با حضور مأموران امنيتى بعث، پيكر پاكش غريبانه و مظلومانه و بدون تشييع، پس از نماز توسط حضرت آيت الله حاج سيد على سيستانى بوسيلۀ چند تن از شاگردان و يارانش در مسجد خضرا به خاك سپرده شد.

با انتشار خبر وفات ايشان گرچه با اعلام حكومت نظامى در نجف و كوفه و آماده باش نيروهاى نظامى در بغداد و شهرهاى مركزى و جنوبى عراق، از برپايى هر گونه مراسمى جلوگيرى به عمل آمد ؛ اما از نخستين ساعات بامداد روز نهم صفر صداى قرآن در تمام نقاط ايران طنين انداز شد و از سوى دولت جمهورى اسلامى سه روز عزاى عمومى اعلام گرديد و در و ديوار شهرها و روستاها سياه پوش شده و مردم به نوحه خوانى و عزادارى پرداختند.

در كشورهاى مختلف جهان، از هند و كشمير و افغانستان و پاكستان و بنگلادش و كويت و سوريه و لبنان و امارات خليج فارس گرفته تا آمريكا و كانادا و انگليس و تايلند نيز محافل يادبود مختلفى برگزار شد.

و براستى او با اين همه خدمات و آثار جاويدان نمرده و هرگز نخواهد مرد كه: «العُلَماءُ باقُونَ ما بَقِي الدَّهرُ، أَعيانُهم مَفقودَةٌ، و أَمثالُهُم في القُلُوبِ مَوجودَةٌ»

در پايان، پيام حضرت آيت الله العظمى خامنه‌اى را به مناسبت ارتحال ايشان مى‌آوريم:

«بسم الله الرحمن الرحيم

إنّٰا لِلّٰهِ وَ إنّٰا إلَيهِ راجِعُونَ

با تأسف و تأثر فراوان باخبر شديم كه عالم جليل القدر و فقيه عظيم الشأن حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج سيد ابو القاسم خويى مرجع تقليد بزرگوار روز گذشته دار فانى را وداع گفته و به جوار رحمت حق رحلت نمودند.

اين حادثه براى جهان اسلام مخصوصا حوزه‌هاى علميّه مصيبتى است آن عالم بزرگ بقيۀ سلف صالح و يكى از پرچمداران علوم اسلامى و يكى از مراجع بزرگ تقليد دوران معاصر بود.

ايشان در بسيارى از علوم اسلامى رايج در حوزه‌هاى علميّه از اساتيد مسلم و كم نظير به حساب مى‌آمد. فقيهى بزرگ و اصولى‌اى عميق و مفسرى نوآور و رجالى‌اى صاحب مكتب و متكلمى زبردست بود. آثار علمى ارزشمند اين مرد بزرگ به دهها جلد كتاب در فقه و اصول و تفسير و رجال منحصر نمى‌شود. هزاران شاگرد تربيت يافته در حوزۀ دروس غنى و سرشار او هم اكنون در همۀ بلاد اسلامى منتشرند. اين بزرگوار يكى از نخستين كسانى بود كه پس از شروع نهضت اسلامى به رهبرى امام خمينى (رض) حوزۀ علميّۀ نجف را به اهميت حوادث ايران متوجه ساخت و سعى و كوششى ارجمند در همراهى با حركت عظيم روحانيت و مردم در ايران مبذول كرد.

در نهضت خونين مردم عراق در رمضان سال 1412 هجرى قمرى، قطب اصلى نهضت و مركز صدور حكم قيام اسلامى بود و به همين جهت پس از سركوب شدن اين نهضت به وسيلۀ رژيم خونخوار بعثى، اين كهن مرد دانشمند مورد آزار و شكنجه و اهانت مأموران سنگدل بعثى قرار گرفت و در معرض خطر جدى واقع شد و پس از آنكه به فضل الهى از خطر نجات يافت تا مدتها در شرايط سخت زير نظر مأموران بعثى قرار داشت. عمر طولانى و پر بركت اين مرد بزرگ كه نزديك به يك قرن امتداد يافت سرشار از آزمايشهاى الهى و نمايشگر سعى و تلاش يك انسان مؤمن و پرهيزگار است. اينجانب مصيبت درگذشت اين مرجع بزرگوار تقليد را به حضرت بقية الله الأعظم ارواحنا فداه و جهان تشيع، مخصوصا به حوزه‌هاى علميّه و علما و فقهاى بزرگ و نيز به خانوادۀ محترم و فرزندان ايشان و همۀ دوستداران و مقلّدين ايشان تسليت مى‌گويم و رحمت و فضل و مغفرت الهى را براى ايشان مسئلت مى‌نمايم.

يكشنبه 9 صفر 1413

«سيد على خامنه‌اى»