فقه اللغة

فقه اللغة اثر عبدالملك بن محمد بن اسماعيل ثعالبى (متوفى429ق) كه به روش موضوعى مطالب كتاب را در يك جلد به زبان عربى به نگارش درآورده است.

فقه اللغة
پدیدآوران	طلبه، جمال (محقق) ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نويسنده)
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1414 ق یا 1994 م
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - ریشه شناسی زبان عربی - معنی شناسی زبان عربی - واژه‌نامه‎ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6620‎‏ ‎‏/‎‏ث‎‏7‎‏ف‎‏7‎‏ ‎‏1373
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مؤلف در مقدمه كتاب تصريح مى‌كند كه كتاب را براى وزير ابوالفضل عبدالله بن احمد الميكالى تألیف كرده است.

ساختار

كتاب به صورت موضوعى در 30 باب و هر باب حاوى تعدادى فصول تدوين شده است.

گزارش محتوا

مطالب كتاب را از علماى لغت؛ مانند: خليل، أصمعى، أبى عمرو شيبانى، كسائى، أبى زيد، أبى عبيدة، ابن أعرابى، و ابن دريد و نفطويه، ابن خالويه، أزهرى، أبو الحسين أحمد بن فارس بن زكريا القزوينى گرفته است.

كتاب با دو مقدمه آغاز شده است. يكى از محقق كه در آن به زندگى مؤلف، ويژگى‌هاى كتاب، نسخ تحقيق و همچنين روش تحقيق پرداخته است. نويسنده در مقدمه ديگر بيان كرده كه چرا زبان عربى مقدم بر ديگر زبانهاست و بايد بر اين زبان مسلط شد و در نهايت محتويات كتاب را به صورت موضوعى ذكر كرده است.

محتويات ابواب كتاب به اختصار به شرح زير است:

1. در 14 فصل واژه‌هايى كه در مورد نباتات و درختان، مكانها، حيوانات، البسه، اغذيه، و هر چيزى كه بتوان به آن يك كلى اطلاق كرد، توضيح داده است.
2. بابى در تنزيل و تمثيل، كه شامل پنج فصل مى‌باشد، اين فصول بيانگر واژگانى است كه در مورد طبقات انسانها، حيوانات (با اين تفاوت كه در باب اول كلى ذكر كرده و در اين باب به جزئيات نيز پرداخته است)، شتر، انواع آلات و ادوات، را ترجمه كرده است.
3. در ترجمه واژگان اشيائى است كه با اختلاف احوال اسامى و اوصافشان نيز تغيير مى‌كند كه آنها را ترجمه نموده است كه حاوى شش فصل است: مثل مائده (سفره)، خوان(سفره) با اين تفاوت كه در مائده طعام موجود مى‌باشد و در خوان چنين نيست.
4. در ترجمه واژگانى كه در اوائل اشياء و اواخرشان استعمال مى‌شود كه در سه فصل مى‌باشد: مانند: صبح (اول روز) و غسق (اول شب).
5. در ترجمه واژگانى كه در موضوع كوچك‌ترين و بزرگ‌ترين و ضخيم‌ترين اشياء، مورد استعمال واقع مى‌شود، اين باب شامل ده فصل مى‌باشد: مثل الحَصى(سنگ ريزه) و الدُّخَّل (پرنده كوچكى كه بالاى درختان و نخلها باشد).
6. در ترجمه واژگانى كه در موضوع، طول (درازى) و قصر(كوتاهى) مورد استعمال واقع مى‌شود، كه مطالب اين باب در هفت فصل ذكر شده است؛ مثل: شَوْذَب (دراز)، شَطْبَة (دراز)، دَحْدَاح (كوتاه)
7. در ترجمه واژگانى كه در موضوع يبس(خشك) و لين (نرم) و رطوبة (تر) مورد استعمال واقع مى‌شود كه چهار فصل دارد.
8. در ترجمه واژگانى كه در موضوع شدت (سختى و تندى و درشتى) مورد استعمال واقع مى‌شود و شامل چهار فصل مى‌باشد.
9. ترجمه واژگانى كه كثرت و قلّت را دربر مى‌گيرند در هشت فصل ذكر شده است؛ 10- ترجمه واژگانى كه متضادند در 38 فصل ذكر شده است.
10. ترجمه واژگانى كه دلالت بر پر بودن و خالى بودن، پوشيده و لخت بودن است كه حاوى 10 فصل مى‌باشد.
11. واژگانى كه دلالت بر ميانه بودن دارد كه حاوى 6 فصل مى‌باشد.
12. واژگانى كه انواع رنگها و اثر پذيرى‌ها را ذكر و ترجمه نموده و حاوى 29 فصل مى‌باشد.
13. واژگانى كه بر دندانهاى انسان و غير انسان صدق مى‌كند را ذكر و ترجمه كرده كه حاوى 17 فصل مى‌باشد.
14. حاوى واژگانى است كه مربوط به اعضاء بدن و اوصاف و عيوب آن مى‌باشد كه در 65 فصل ذكر شده است.
15. واژگانى كه در امراض و دواها مورد استعمال واقع مى‌شود و مشتمل بر 14 فصل مى‌باشد.
16. واژگانى كه براى انواع حيوانات و اوصاف آنها مورد استعمال قرار مى‌گيرد. اين باب حاوى 39 فصل مى‌باشد.
17. واژگانى كه در احوالات انسان و حيوان مورد استعمال واقع‌مى‌شود را در 27 فصل ترجمه نموده است.
18. الفاظى كه در حركات و اشكال و هيئت‌ها و انواع شكار و شكار كردن مورد استعمال واقع مى‌شود را ترجمه نموده است و حاوى 40 فصل مى‌باشد.
19. الفاظى كه دلالت بر انواع صداهاى انسان و غير انسان مى‌كند و مورد استعمال واقع مى‌شود را ترجمه نموده و حاوى 23 فصل است.
20. الفاظى كه دلالت بر انواع تجمع‌هاى انسانى و غير انسانى كه مورد استعمال واقع مى‌شود را ترجمه نموده است و حاوى 14 فصل است.
21. الفاظى كه دلالت بر بريدن، شكستن و شكافتن مى‌كند را در 27 باب ترجمه كرده است.
22. الفاظى كه دلالت بر لباس، سلاح، ادوات، آلات مى‌كند را در 49 باب ترجمه مى‌كند.
23. الفاظى كه دلالت بر غذاها و نوشيدنى‌ها و مواردى از اين قبيل مى‌كند را در 17 فصل ترجمه كرده است.
24. الفاظى كه دلالت بر بادها، بارانها، چاه‌ها، آبها مى‌كند را در 10 فصل ترجمه كرده است.
25. الفاظى كه دلالت بر انواع زمينها، كوه‌ها، اماكن مى‌كند را در 17 فصل ترجمه كرده است.
26. الفاظى كه براى انواع سنگها مورد استعمال قرارمى‌گيرد را در سه فصل ترجمه كرده است.
27. الفاظى كه در موضوع نباتات، كشاورزى و زراعت و نخلها استعمال مى‌شود را در هفت فصل ترجمه كرده است.
28. الفاظى كه مشترك بين فارسى و عربى مى‌باشد را در پنج فصل بيان كرده است.
29. در اين باب اسامى، افعال، و اوصاف‍ مختلفى كه تحت عنوان خاصى قرار نمى‌گرفته‌اند، ذكر شده‌است و شامل 29 فصل مى‌باشد.

وضعيت كتاب

محقق كتاب، جمال طلبه، كتاب را بر اساس تحقيق بر روى سه نسخه از كتاب منتشر كرده است. در پايان كتاب نيز فهارس آيات، احاديث، ضرب‌المثلها، كتب، اعلام، قبائل، و فهرست محتويات ذكر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب
2. دانشنامه جهان اسلام، ج9، ص67