شرح تبصره علامه حلی(ره)
| نام کتاب | شرح تبصره علامه حلی ره |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | تبصره المتعلمین فی احکام الدین. شرح |
| پدیدآورندگان | علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده)
محمدی، علی (شارح) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 182/3 /ع8 ت2028 |
| موضوع | علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726 ق. تبصره المتعلمین فی احکام الدین - نقد و تفسیر
فقه جعفری - قرن 8ق. |
| ناشر | دار الفکر |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1376 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE770AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«شرح تبصرة المتعلمين»، اثر على محمدى خراسانى، شرحى است فارسى بر تبصره‌ى مرحوم علامه حلّى(ره) كه به بيان احكام شرعى در قالب پنجاه و سه باب فقهى پرداخته است. اين شرح، در سال 1411ق، براى استفاده عموم مؤمنين تأليف گرديده است. نوع شرح، به قول خود مؤلف، شرحى كوتاه همراه با بيان تعاريف عناوين و گاهى ذكر اقوال و امثله عند اللزوم در بعض مسائل مى‌باشد.
ساختار
كتاب، داراى دو جلد مى‌باشد كه حدود يازده كتاب آن در جلد اول و چهل و دو كتاب آن در جلد دوم قرار گرفته است و ما اشاره‌اى اجمالى به برخى از ابواب آن خواهيم نمود، لكن چون امكان بررسى تمام اين ابواب، در اين مجال، وجود ندارد، فلذا اسامى آنها را در اين قسمت يادآورى مى‌نماييم: جلد اول، حاوى ابواب طهارت، صلات، زكات، خمس، صوم، اعتكاف، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر، متاجر و شفعة مى‌باشد. در جلد دوم، ابواب اجارة، مزارعة و مساقات، جعالة، سبق و رماية، شركت، مضاربة، وديعة، عارية، لقطة، غصب، احياء موات، دين، رهن، حجر، ضمان، حوالة، كفالت، صلح، اقرار، وكالت، هبة، وقف و ملحقات آن، وصايا، نكاح، طلاق، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، ايمان و قسم‌ها، كفارات، صيد و ذباحة، اطعمة و اشربة يا خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها در اسلام، ميراث، قضاوت، شهادات، حدود، قصاص و ديات بيان شده است.
گزارش محتوا
كتاب طهارت: اولين كتاب مورد بحث، طهارت است كه داراى باب پنج مى‌باشد: اولين باب، مربوط به احكام آب‌هاست. ماتن آب‌ها را به مطلق و مضاف تقسيم كرده، مى‌فرمايد: آب مطلق، داراى شش قسم مى‌باشد كه هر كدام براى خود احكام جداگانه‌اى دارند. اين اقسام، عبارتند از: آب جارى، آب باران، آب حمام، آب راكد، آب چاه و اسئار حيوان.
شارح مى‌گويد: كتاب طهارت، اولين كتاب فقهى است كه از اهميت فراوانى برخوردار است و طهارت شرط قبولى بسيارى از عبادات به شمار مى‌رود. طهارت در لغت به معنى پاكى و پاكيزگى آمده، چه پاكيزگى ظاهرى و چه پاكيزگى باطنى كه پاك نمودن درون، از گناهان و اخلاق رذيله مى‌باشد. همان‌گونه كه پاكيزه كردن ظاهر، گاهى واجب بوده و شرط قبولى اعمال است، پاكيزگى باطن نيز از اوجب واجبات به شمار آمده، بلكه اساس دين است.
آب جارى كه اولين بحث اين بخش مى‌باشد، تعريفى دارد كه شامل آبى كه از منبعى مى‌جوشد، مانند آب چشمه‌ها و قتات‌ها و يا داراى منبعى خاص نمى‌باشد، مانند آب حوض يا استخرى كه آب فراوانى دارد و راهى برايش باز شده و در روى زمين جارى شده است، مى‌گردد. عدم تنجس اين آب به شرط آن كه اوصاف ثلاثه‌اش تغيير نكند، از مهم‌ترين ويژگى‌هاى آن است.
ديگر آبى كه از آن بحث شده، آب باران است. به قول شارح، آب باران مادامى كه در حال باريدن است، حكم آب جارى را دارد؛ يعنى به مجرد ملاقات با نجس متنجس نمى‌شود، مگر آن‌كه يكى از اوصاف ثلاثه‌ى آن به توسط نجاست تغيير كند. در اين حكم، فرقى نمى‌كند كه آب باران، كم باشد يا زياد، بر روى زمين جارى بشود يا خير، از طريق ناودان جارى شود يا در روى زمين.
آب مضاف، به عنوان نوع ديگر آب‌ها، خود بر دو نوع است: 1- آبى كه از اجسام و ميوه‌ها گرفته مى‌شود. 2- آبى كه با اشياى ديگر ممزوج شده، به طورى كه از اسم آب مطلق بودن، خارج شده است.
باب دوم كتاب طهارت، به بحث وضو مى‌پردازد كه خود داراى سه فصل مى‌باشد: اول، موجبات وضو؛ دوم، آداب تخلى و سوم، كيفيت وضو. احكام غسل، تيمم و نجاسات، ديگر ابواب كتاب طهارت هستند.
كتاب صلات: اين كتاب، داراى هشت باب است كه قبل از ورود به باب اول، شارح، توضيحى كوتاه راجع به نماز و جايگاه آن در شريعت اسلامى و نيز اهميت مبحث فقهى صلات ارائه نموده است. باب اول، در مقدمات نماز است كه داراى شش فصل مى‌باشد. شارح نيز به تبع ماتن، ابتدا به شمارش نمازهاى واجب و مستحب پرداخته است. ماتن، مى‌گويد: نمازهاى واجب در هر شب و روز پنج تاست كه اولين آنها نماز ظهر است و در حضر، چهار ركعت مى‌باشد. شارح، بعد از اين بيان، هشت نماز ديگرى را كه جزو نمازهاى واجب مى‌باشد، برشمرده و در مورد نمازهاى مستحبى، مى‌گويد: نمازهاى مستحبى در اسلام، حد و حصرى ندارد. در روايات آمده كه«الصلاة خير موضوع فمن شاء استقل و من شاء استكثر»، ولى در يك تقسيم كلى، علما، نوافل را به دو دسته تقسيم مى‌كنند: 1- نمازهاى نافله‌ى داراى سبب. 2- نمازهاى نافله‌اى كه از سبب خاصى نشأت نگرفته باشند.
اوقات نماز، قبله، لباس نمازگزار، مكان نمازگزار و اذان و اقامه، ديگر مقدمات نماز مى‌باشند كه در فصولى جداگانه مورد بررسى واقع شده‌اند. افعال نماز، عنوان باب بعدى كتاب صلات است كه از سه فصل تشكيل يافته است: واجبات نماز، مستحبات نماز و مبطلات نماز.
واجبات نماز، عبارت است از: نيت، تكبيرة الاحرام، قيام، ركوع، سجود، تشهد و سلام، در ميان مستحبات نماز هم اولين آنها شروع نماز با هفت تكبير است كه يكى از آنها تكبيرة الاحرام مى‌باشد؛ يعنى شش تكبير مستحبى و يكى واجب. قنوت، يكى ديگر از مستحبات نماز است كه در ركعت دوم هر نمازى، اعم از واجب و مستحب، خوانده مى‌شود.
در فصل مربوط به مبطلات نماز، چند مطلب بيان شده است: يكى، مربوط به امورى است كه اگر در اثناى نماز محقق شوند، موجب قطع و ابطال نماز مى‌گردند، ديگرى، در مورد امورى است كه در حال نماز كراهت دارند و سومى، در زمينه حرمت قطع نماز است.
نمازهاى واجب غير يوميّه، به تنهايى در باب جداگانه‌اى بحث شده است كه داراى سه فصل مى‌باشد: فصل اول، نماز جمعه؛ فصل دوم، نماز عيد قربان و فطر و فصل سوم، نماز آيات. در نماز آيات، پنج مسئله به عنوان موجبات نماز آيات شمرده شده است كه كسوف، خسوف، زلزله، بادهاى شديد وحشت‌ناك و هر اتفاق هولناك آسمانى يا زمينى كه براى مردم عموماً وحشت‌آور باشد، از آن جمله‌اند.
نمازهاى مستحب، احكام شك و سهو در نماز، نماز جماعت، نماز خوف و نماز مسافر، ديگر ابواب كتاب صلات را تشكيل داده‌اند.
كتاب زكات: آيه‌ى 102 سوره‌ى توبه، از آياتى است كه وجوب زكات را بيان مى‌نمايد: «خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزكيهم بها و صل عليهم ان صلاتك سكنٌ لهم». مؤلف، بعد از اشاره به اين آيه، زكات را از جمله عبادات مهم و اركان اسلام برشمرده است و از ضروريات دين محسوب شدنش، بدين معناست كه هر كس با علم به اينكه از ضروريات است، منكر آن شود، جزو كافران محسوب مى‌شود، زيرا انكار آن، بازگشت به تكذيب رسول خدا دارد.
شروط وجوب زكات، اولين باب آن كتاب است كه بلوغ، عقل، حرّيت، به نصاب رسيدن مال و امكان تصرف، اين شرايط را تشكيل مى‌دهند. اموال متعلق زكات، مستحقين زكات و زكات فطره، عنوان سه باب بعدى كتاب زكات را تشكيل داده‌اند.
كتاب خمس: كتاب بعدى خمس است كه ماتن آن را در تبصرة المتعلمين، به عنوان باب پنجم از ابواب كتاب زكات ذكر فرموده، ولى مشهور علما، آن را به عنوان كتاب مستقلى ذكر كرده‌اند و حق هم همين است. سه بحث، در اين بخش مطرح شده است: 1- در چه اموالى و با چه شرايطى، خمس واجب مى‌شود؟ 2- كيفيت تقسيم خمس و يا مصارف آن و يا مستحقين خمس. 3- انفال.
آنچه گفته شد، اجمالى از چهار كتاب اول، تبصرة المتعلمين بود كه فقط براى آشنايى با متن و شيوه‌ى شارح، بيان گرديد؛ براى تفصيل بيشتر، مطالعه‌ى متن كتاب، جزئيات بيشترى را در اختيار مخاطب قرار خواهد داد.
پیوندها