قواعد السلاطين

قواعد السلاطين اثرى است به زبان فارسى در اخلاق سياسى.

قواعد السلاطین
پدیدآوران	علوی عاملی، محمد عبدالحسیب بن احمد (نويسنده) جعفریان، رسول (مصحح)
ناشر	مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1384 ش
چاپ	1
شابک	‎964-6690-40-8
موضوع	اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 پادشاهی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 12ق. کشور داری - کشورهای اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏JC‎‏ ‎‏49‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ق‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نگارش اين كتاب در جمعه 28 ربيع‌الاول سال 1081ق. پايان يافته است.

كتاب مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم محقق آقاى رسول جعفريان، يك فاتحه و دوازده قاعده و يك خاتمه است.

گزارش محتوا

اين كتاب در موضوع اخلاق سياسى به سبک كتاب‌هاى سياست‌نامه نگاشته شده و ضمن مباحث مختلفى كه با قلم اديبانه و زيبا در آن آمده، داستان‌هايى از زندگى شاهان و اميران گذشته هم در آن درج شده است.

ارزش اين كتاب از سه زاويه قابل توجه است:

نخست، به عنوان يك اثر سياسى در رديف آثار فراوانى از همين دست، كه درباره سياست مدن و اخلاق كشوردارى نگاشته شده و از اين بابت، البته در قياس با آثار فراوانى كه پيش از آن نوشته شده، اثر چندان شگرفى نيست.

دوم، به عنوان يك اثر ادبى. نثر مؤلف در اين اثر، مصنوع و اديبانه است كه البته تكلف چندانى ندارد و خالى از حلاوت نيست. به نظر مى‌رسد، بخش‌هايى از عبارات از متون ديگر گرفته شده باشد.

سوم به عنوان يك اثر تاريخى. اين اثر به دليل اشتمال آن بر زندگى خاندان ميرداماد و مير سيد احمد علوى و مطالبى كه درباره ارتباط خاندان محقق كركى با حكومت صفوى دارد، حاوى اطلاعات جالب و تازه‌اى است. مؤلف براى نشان دادن ارتباط و پيوند خاندان كركى؛ يعنى خاندان خودش با دولت صفوى، مرورى بر تاريخچه اين ارتباط در دوره‌هاى پيش از خود كرده و در اين زمينه اطلاعات تازه اى را در اختيار خواننده قرار مى‌دهد.

درباره اهميت قواعدالسلاطين به عنوان يك اثر سياسى از دوره صفوى، ابتدا بايد توجه داشت كه اين تألیف در امتداد يك سنت تألیفى در زمينه سياست است كه اصطلاحا از آن با عنوان سياست‌نامه نگارى ياد مى‌كنند. نگارش اين آثار در فرهنگ اسلامى، در آغاز قرن سوم هجرى و بعد از آن، به صورتى پراكنده و در ضمن متون ادبى و تاريخى بوده است. اما به مرور، اين سنت تألیفى در قالب كتاب‌هاى مستقل سياسى درآمد و عناصر ايرانى؛ مانند آثار ابن مقفع و خداينامه‌ها و نيز ميراث فلسفى يونانى و آن چه از شريعت و كلمات قصار بزرگان بوده، در مطاوى آن گنجانده شد. اين نگارش‌ها در موضوع فلسفه عملى و اخلاق جاى مى‌گرفته است.

چنان كه ذكر شد، بخش مهمى از مطالب موجود در سياست نامه‌ها، داستان‌ها و عبرت‌هاى عينى-تاريخى است كه به عنوان شاهدى براى توصيه‌هاى سياسى و اخلاقى ارائه مى‌شود. به همين دليل، اين قبيل آثار به نوعى، آثار تاريخى-سياسى نيز محسوب مى‌شوند. البته بيشتر اين داستان‌ها، بازسازى شده و به صراحت قابل استناد تاريخى نيست.

در نوشته‌هاى سياستنامه گونه، بحث به طور اساسى درباره سلطنت و نوع رفتار و برخورد سلطان با مردم است. در اين سبک نوشته‌ها توصيه به اجراى احكام دينى و رعايت حرمت عالمان و توجه به نظرات آن‌ها مى‌شود؛ اما به مفهوم امامت و خلافت به لحاظ شرعى، توجهى صورت نمى‌گيرد. بر خلاف آثار دينى، به ويژه در فقه و كلام سياسى شيعه، كه محور و اساس، اجراى دين در چارچوب امامت يا خلافت بوده و كمتر نامى از سلطان به ميان مى‌آيد.

قواعد السلاطين، از جمله متونى است كه در امتداد سنت تألیفى سياستنامه نويسى و با تكيه بر همان منابع نگاشته شده و به شاه سليمان صفوى(م1104ق.) تقديم شده است. در اين كتاب به مانند ساير آثار، مباحث سياسى و اخلاقى در هم تنيده شده و جدايى‌ناپذير است. براى مثال در همين كتاب، ابواب كتاب كه قاعده ناميده شده و نام كتاب هم برگرفته از آن است، دقيقا همين روال دنبال شده است. به جز فاتحه كه در تنزيه نفس است، قواعد دوازده گانه كتاب، كه برخى اخلاقى، و البته توصيه‌هاى اخلاقى است كه در درجه اول براى سلاطين ارائه مى‌شود، و برخى سياسى است، عبارت است از: عدالت، سخا و كرم، مردود بودن گدايى، رفع ظلم، خلوص نيت سلطان در باب رعيت و فرودستان، حلم و سكون غضب، مصاحبت اغيار و نيكوكاران و دانايان، اغتنام فرصت، انجام امور خير و تعيين و سلوك با امرا و اركان دولت.

وضعيت كتاب

كتاب مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم محقق و فهرست آيات، احاديث، ابيات و مصراع‌ها و نام‌ها و نيز فهرست مطالب مى‌باشد.

منابع مقاله

1. جعفریان، رسول، درآمدى بر مشاركت علما در ساختار دولت صفوى (تعامل خاندان كركى و دولت صفوى)، حكومت اسلامى، تابستان 1382، ش28، ص122-194.
2. امين، سيد محسن، أعيان‌الشيعه، ج7، ص 435.
3. صدر، سيد حسن، تكمله‌أمل‌الآمل، ص253.
4. مقدمه محقق.