تجريد التوحيد المفيد

تجريد التوحيد المفيد تألیف تقی‎الدین مقریزی (766-‎845ق)، رساله مختصری است پیرامون توحید و انواع شرک که همراه با کتاب «تطهير الاعتقاد عن أدران الإلحاد»، تألیف محمد بن اسماعیل صنعانی، با تحقیق صبری بن سلامت شاهین، چاپ و عرضه شده است.

تجريد التوحيد المفيد
پدیدآوران	مقریزی، احمد بن علی (نويسنده) صنعاني، محمد بن اسماعيل (نويسنده) شاهين، صبري بن سلامه (محقق)
عنوان‌های دیگر	تطهير الاعتقاد عن ادران الالحاد
ناشر	دار القبس
مکان نشر	عربستان - رياض
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و محقق آغاز و مطالب بدون تبویب و فصل‎بندی، در موضوعات متعدد و مختلف، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، به اهمیت کتاب و نویسنده آن، اشاره گردیده و در مقدمه دوم، ضمن اشاره به اهمیت، فضیلت، منزلت و جایگاه بحث از توحید، به ذکر زندگی‎نامه مؤلف، پرداخته شده و در پایان، به برخی از اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته در کتاب، اشاره شده است.

کتاب با بیان حقیقت توحید آغاز شده است. به اعتقاد نویسنده، حقیقت توحید آن است که همه امور را با قطع التفات از اسباب و وسائط، از خداوند دانست و اعتقاد داشت که هیچ خیر و شری وجود ندارد، مگر از سوی او که ثمره آن، توکل و ترک شکایت از خلق و رضایت از خداوند و تسلیم در برابر حکمت اوست. وی به این نکته اشاره دارد که توحید، دو قسم می‎باشد: نخست آنکه به زبان گفته شود: «لا إله إلا الله» که این مرتبه از توحید، بین مؤمن و منافقی که مکنونات قلبی خویش را پنهان می‎کند، یکسان است. قسم دوم، آن است که در قلب آدمی، مخالفت و انکاری با مفهوم این جمله، وجود نداشته، بلکه شخص در قلب خویش نیز به آن اعتقاد داشته و آن را تصدیق کند.

نویسنده در ادامه، ضمن اشاره به آیه شریفه 23 سوره جاثیه: أَفَرَأَيتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوَاهُ (پس آیا دیدى کسى را که هوس خویش را معبود خود قرار داده) و آیات دیگر، به بیان اصل شرک پرداخته و افراد خداوند در ولایت، حاکمیت و روبوبیت را توضیح داده و سپس، حقیقت استعاذه و پناه بردن به خداوند از شر شیطان را تبیین نموده است.

نویسنده در ادامه، ضمن بیان حقیقت قول قدریه و مجوس پیرامون ربوبیت خداوند، شرک را دو نوع شرک در الهیت و ربوبیت دانسته و سپس، به توضیح معنای آیه شریفه 165 سوره بقره: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَاداً يحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبّاً لِلَّهِ وَ لَوْ يرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ‎ (و برخى از مردم، در برابر خدا، همانندهایى [براى او] برمى‎گزینند و آنها را چون دوستى خدا، دوست می‌‏دارند، ولى کسانى که ایمان آورده‌‏اند، به خدا محبت بیشترى دارند. کسانى که [با برگزیدن بت‎ها، به خود] ستم نموده‌‏اند، اگر می‌‏دانستند هنگامى که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو [ها] از آنِ خداست و خدا سخت‏کیفر است)، پرداخته و سپس، ادله بطلان دلایل اهل شرک را بررسی نموده است.

نویسنده خبیث‎ترین شرک‎ها را شرک در ربوبیت می‎داند؛ زیرا معتقد است که این شرک، متضمن تعطیل الهیت و ربوبیت و استناد خلق به غیر خدای سبحان است. وی معتقد است شرک قدریه نیز داخل در این باب بوده و به‎خاطر همین برخی صحابه، آنها را مانند مجوس دانسته‎اند.

وی در ادامه، با اشاره به روایاتی از پیامبر(ص) مبنی بر لعن یهود و نصارا به‎خاطر اینکه قبور انبیای خود را مساجد قرار داده‎اند، مردم را در زیارت قبور، به سه دسته زیر تقسیم کرده است:

1. عده‎ای اموات را زیارت کرده و برای آنها دعا می‎کنند؛ که این همان زیارت شرعی است.
2. عده‎ای اموات را زیارت کرده و به‎واسطه آنها دعا می‎کنند؛ که نویسنده این قسم را شرک در الهیت و محبت دانسته است.
3. عده‎ای اموات را زیارت کرده و از آنها طلب حاجت می‎کنند؛ که شرک در ربوبیت دانسته شده است.

از دیگر موضوعات و مطالبی که نویسنده به آنها پرداخته، عبارتند از: شرک در لفظ؛ شرک در ارادات و نیات؛ تقرب به خداوند به‎وسیله شفعا؛ حقیقت شرک؛ خصائص الهیت؛ شرک بودن تشبیه و تشبه؛ سوء ظن به خداوند؛ اقسام مردم در عبادت خداوند و استعانت از او؛ اصناف مردم در منفعت و حکمت عبادت؛ حقیقت عبادت و سر آن و....

کتاب «تطهير الاعتقاد عن أدران الإلحاد» نیز با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب بدون تبویب و فصل‎بندی، در ضمن عناوین متعدد، عرضه شده است.

در مقدمه محقق، ابتدا نکات و توضیحاتی پیرامون کتاب ارائه گردیده و سپس، به ذکر زندگی‎نامه مفصلی از نویسنده، پرداخته شده و در پایان نیز به اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته در کتاب، اشاره شده است.

در مقدمه کوتاه مؤلف، به موضوع کتاب، اشاره گردیده است.

نویسنده در این کتاب، به بیان برخی از قواعد دین و اصول مهمی که دانستن آن برای موحدین، لازم و ضروری است، پرداخته که عبارتند از:

اصل اول که از ضروریات دین می‎باشد، این است که هر چیزی که در قرآن آمده، حق، صادق، هدایت، علم و یقین بوده و هیچ باطل، کذب، گمراهی، جهالت و شکی در آن وجود ندارد؛ این اصل، اصلی مسلم و مورد اتفاق بوده و اسلام و ایمان کسی تمام نمی‎شود، مگر به‎واسطه اقرار به آن.

اصل دوم آن است که تمامی انبیا و پیامبران الهی(ع)، از اولین تا آخرین، برای دعوت مردم به توحید و پرستش خدای یگانه، مبعوث شدند و اولین چیزی که پیامبران(ع) به مردم ابلاغ می‎کردند، توحید الهی بوده است.

اصل سوم آن است که توحید بر دو قسم می‎باشد:

1. توحید در ربوبیت، خالقیت، رازقیت و مانند آن؛ بدین معنا که خداوند به‎تنهایی خالق و رب عالم و رازق مخلوقات بوده و این اصلی است که حتی مشرکین نیز آن را پذیرفته و بدان اعتقاد دارند.
2. توحید در عبادت؛ به معنای افراد و فرد بودن خداوند در جمیع عبادات. این قسمی است که مشرکین در آن، برای خداوند شریک قائل شده‎اند.

نویسنده در اصل چهارم، با استفاده از آیات قرآن، به اثبات این امر پرداخته است که مشرکین اقرار دارند که خداوند خالق آنها بوده و آسمان‎ها و زمین را آفریده و رازقی است که زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می‎آورد و تدبیرکننده امور بوده و مالک گوش‎ها و چشم‎ها و دل‎هاست.

اصل پنجم، این است که عبادت، بالاترین غایت خضوع و تذلل بوده و استعمال نمی‎شود، مگر در خضوع در برابر خدای تعالی؛ چون او عطاکننده بزرگ‎ترین نعمت‎هاست و... رأس و اساس عبادات، توحید الهی است.

نویسنده پس از ذکر این اصول، به ذکر انواع عبادت و توضیح هریک پرداخته است که از جمله آنها عبارتند از: عبادت اعتقادی، لفظی، بدنی و مالی.

از دیگر موضوعات و مطالب مطرح‎شده در کتاب، عبارتند از: ایمان نزد اهل سنت و جماعت؛ عدم نفع مشرکین در اقرار به خدا؛ ریای در طاعات؛ اعتقاد در مورد درخت و سنگ و قبر؛ اخلاص در عبادت؛ وجوب دعوت به توحید بر علما؛ معنای استغاثه؛ سجده برای غیر خدا؛ تعریف معنای اجماع؛ حکم انکار منکر و... .

وضعیت کتاب

از جمله اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته در کتاب نخست، عبارتند از:

1. مقابله نسخ کتاب؛
2. تصحیح خطاها و تصحیفات؛
3. ذکر ارقام آیات و سوره‎های قرآن؛
4. تخریج احادیث و اشاره به صحیح یا ضعیف بودن روات آنها؛
5. مقابله مصادر و... .

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‎ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.