كتاب الاشتقاق
«الاشتقاق»، كتابى است به زبان عربى، تأليف ابوبكر، محمد بن حسن بن دريد و مشتمل بر اشتقاق اسامى قبايل و عشاير عرب و سران و ريش‌سفيدان و شعرا و قهرمانان معروف هر قبيله. برخى، چون ياقوت حموى از اين كتاب، با عنوان «كتاب اشتقاق اسماء القبائل» ياد كرده‌اند.
| کتاب الاشتقاق | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن درید، محمد بن حسن (نويسنده) هارون، عبدالسلام محمد (محقق) |
| ناشر | مکتبة الخانجي |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| چاپ | 3 |
| موضوع | زبان عربی - اشتقاق
زبان عربی - مسایل لغوی زبان عربی - واژهنامهها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | PJ 6131 /الف2الف5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اشتقاق، در لغت به معنى برگرفتن بخشى از يك چيز است. اين كلمه تقريباً معادل علم ريشه‌شناسى و در اصطلاح دانشمندان عرب، درآوردن يك لفظ از لفظى ديگر است، به شرط مناسبت در معنى و تركيب و مغايرت در ساخت. با توجه به اين تعريف، مى‌توان گفت كه اشتقاق خاستگاه يك واژه را مورد بررسى قرار مى‌دهد و به دنبال روابط ميان واژگانى است كه به نوعى با يك‌ديگر پيوند آوايى و معنايى دارند.
انگيزه ابن دريد، در تدوين اين كتاب، به گفته خود او، دادنِ پاسخ به كسانى(شعوبيان) است كه از روى نادانى يا تجاهل، نام‌هايى چون كَلْب، كُلَيْب و... را زشت مى‌دانستند و به صاحبان آن نام‌ها كنايه مى‌زدند. وى، كوشيده است كه علت اين نام‌گذارى‌ها را بيان كند.
اين اثر در جهت ضبط دقيق اعلام عربى، از اهميت ويژه‌اى برخوردار است، چرا كه به نحو مستوفى، به بيان صيغه و مدلول لغوى آنها پرداخته است.
ساختار
كتاب، داراى دو جزء(در يك مجلد) است و مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم محقق و شارح، عبدالسلام محمد هارون، مقدمه مؤلف و يك‌صد و يازده فصل و نيز بخش استدراكات است.
گزارش محتوا
مؤلف، در مقدمه كتاب، مى‌گويد: عرب، در جاهليت رسمى داشت كه در نظر برخى(شعوبيان) شنيع و زشت آمده است و آن، نام‌گذارى با برخى از اسامى، مانند: كلب(سگ)، كُليب و اَكلب يا خنزير(خوك) و قِرَد(ميمون) بوده است، اما عيب‌جويان بر وجوه اين تسميه واقف نيستند و من در اين كتاب بدان پرداخته‌ام، اما از اشتقاق نام‌هاى گياهان و كوه‌ها و صخره‌ها و دره‌ها سخنى نگفته‌ام كه آن، خود، ما را به بحث در ريشه لغاتى مى‌كشاند كه آن را پايانى نيست.
«الاشتقاق»، با ذكر نمونه‌هايى از اشتقاق نام‌هاى پيامبر اكرم و پدر و اجداد ايشان تا معدّ بن عدنان آغاز مى‌گردد. مؤلف، در اثناى سخن، گاه اطلاعاتى تاريخى درباره قبايل عرب و بزرگان نيز به دست مى‌دهد؛ ازاين‌رو، اين كتاب، اگر چه شبيه به كتب لغت است، اما دانش مؤلف را در علم انساب نشان مى‌دهد. وى، در اين كتاب، انبوهى نام قبيله و انسان را همراه انساب آنان و اشتقاق لغوى الفاظ گردآورى كرده است.
برخى از اعلامى كه در اين كتاب معرفى و منشأ اشتقاق لغوى آنها بيان گرديده است، عبارتند از: آباء الرسول الكريم، امهات الرسول الكريم، اعمام الرسول الكريم، اسماء العشرة من اصحاب الرسول، اسماء ولد الرسول الكريم، اسماء بنى اعمامه، ولد العباس، ولد الحارث، بنو هاشم و...
ابن دريد، علاوه بر اشتقاق نام قبايل و بحث درباره مواد لغوى بسيار، به تفسير آثار دينى و ادبى مربوط به هر ماده نيز پرداخته است.
محتواى كتاب را مى‌توان در امور ذيل خلاصه كرد:
1. اشتقاق لغوى اسماء قبايل و رجال؛
2. بحث مفصل درباره ماده لغوى كه اين اسامى از آنها مشتق گرديده است؛
3. تفسير آثار دينى و ادبى كه در ارتباط با اين مواد لغوى هستند؛
4. بيان انساب قبايل عرب و پشت‌هاى ايشان و انشعاب برخى از برخى ديگر؛
5. ارائه اطلاعات تاريخى متنوع و نادر درباره قبايل عرب و شخصيت‌هاى آنها و...
وضعيت كتاب
اين كتاب، بار نخست به كوشش ووستنفلد در گوتينگن(1854م) به چاپ رسيده است. نسخه حاضر در برنامه، با پاورقى‌هاى عبدالسلام محمد هارون و نيز فهرست‌هاى ذيل، در 1378ق، به چاپ رسيده است:
فهرست قرآن، حديث، ضرب المثل‌ها، اشعار، رجزها، لغات، اعلام، شهرها و جاى‌ها، ايام و جنگ‌ها، كتاب‌ها و نويسندگان، منابع شرح و تحقيق و فصول كتاب.
منابع مقاله
1. آذرنوش، آذرتاش كاشيان، ايران‌ناز، دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 3، ص 499 - 506؛
2. فرزانه، بابك، همان، ج 11، ص 597؛
3. مقدمه محقق و شارح؛
4. ذاكرى، مصطفى، فرهنگ آثار ايرانى - اسلامى، ج 1، 250.