ابویوسف قاضی، یعقوب بن ابراهیم
«قاضى ابويوسف، يعقوب بن ابراهيم بن سعد بن بُجَير انصارى»، قاضى نامدار و يكى از بنيان‌گذاران فقه حنفى است كه در سال 113ق به دنيا آمد.
| نام | ابویوسف قاضی، یعقوب بن ابراهیم |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 182 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | الخراج |
| کد مؤلف | AUTHORCODE10107AUTHORCODE |
نياى بزرگ او، سعد بن بجير، از قبيله بجليه، در شمار اصحاب پيامبر(ص) و از نخستين كسانى بود كه از مدينه به كوفه مهاجرت كردند.
برپايه روايتى از خود ابويوسف، پدر وى آنگاه كه او كودكى بيش نبود، درگذشت و تنگدستى، مادرش را ناچار ساخت تا او را براى كار، به گازرى بسپارد، اما او با وجود گذران سخت زندگى، از هر فرصتى براى فراگيرى دانش، بهره مى‌جست.
ابويوسف در طول تحصيل خود، محضر دو نسل از محدثان كوفه را دريافت كه ابن سعد در طبقه‌بندى خود، آنان را در طبقه چهار و پنج از تابعين كوفه جاى داده است. از سرشناس‌ترين آنان در نسل كهن، منصور بن معتمر، عطاء بن سائب، سليمان بن اعمش و ابواسحاق شيبانى و از شيوخ نسل بعد، حجاج بن ارطاة، محمد بن سائب كلبى و ابوحمزه ثمالى را مى‌توان برشمرد.
ابويوسف از مشايخ بصره نيز حلقه تحديث ابان بن ابى‌عياش، داود بن ابى‌هند، حسن بن دينار و سعيد بن ابى عروبه را درك كرد. همچنين او چندى نيز در حجاز به استماع حديث گذرانده و از شيوخ مدين، چون عبيدالله بن عمر عمرى و يحيى بن سعيد انصارى و شيوخ مكى چون ابن جُريح و حنظله بن ابى سفيان، بهره گرفته است. او در اين دوره به حفظ در حديث شهرت داشت و در حلقه برخى از مشايخ خود املاء حديث مى‌نمود و گاه نيز به املاى احاديث شنوده خود مى‌پرداخت.
وى پس از چندى آمد و شد در مجلس محدثان، مجذوب حلقه فقه ابوحنيفه شد و ملازمت او را اختيار كرد. بدين ترتيب، وى وارد دوره جديدى از تحصيل خود شد كه يكسره، شخصيت علمى او را دگرگون ساخت و او را كه ممكن بود در زمره عالمان اصحاب حديث جاى گيرد، به يكى از بزرگ‌ترين فقيهان اصحاب رأى، مبدل ساخت. وى در اين دوره از زندگى خود، همچنان با فقر شديدى روبه‌رو بود و به روايتى، از كمك مالى ابوحنيفه، گذران زندگى مى‌كرد.
برپايه برخى از روايات، وى 17 سال با ابوحنيفه مصاحبت داشت و اين مدت، با تاريخ بازگشت ابوحينفه از حجاز به كوفه در 132ق و درگذشت او در 150ق هماهنگى دارد؛ ليكن به نظر مى‌رسد كه كاهش دلبستگى ابويوسف به حلقه‌هاى درس محدثان و جذب شدن او به فقهِ رأى‌گراى ابوحنيفه، امرى تدريجى بوده است. به هر روى، اين دوره از تحصيل وى نيز با وفات ابوحنيفه پايان پذيرفت و از آن پس، ابويوسف به عنوان برجسته‌ترين شاگرد ابوحنيفه و به سان فقيهى مبرز، در محافل علمى عراق، نامدار شد.
وى چندى بعد، از كوفه به بغداد آمد و در روزگار خلافت مهدى عباسى، در بغداد منصب قضا يافت. در برخى منابع انتصاب وى بدين منصب را بى‌درنگ پس از درگذشت ابوبكر بن عبدالله بن محمد بن ابى سبره، قاضى بغداد، در 162ق779/م آورده‌اند.در 166ق كه مهدى، فرزند و وليعهد خود موسى را به گرگان فرستاد، ابويوسف را با وى همراه ساخت و فرزند او يوسف را كه خود فقيهى توانا بود، برجاى پدر، به قضاى بغداد نشانيد.
تا زمانى كه موسى در گرگان بود، ابويوسف با او بود و منصب قضاى آن سرزمين را برعهده داشت. وى در گرگان از فعاليت‌هاى علمى نيز باز نايستاد. از جمله كسانى كه در آنجا، از دانش او آموختند، محمد بن عواد راشد، فرزند ميزبان وى بود كه سؤالاتى را در فقه مطرح مى‌كرد.
آنگاه كه پيك بغدا به گرگان رسيد و خبر درگذشت مهدى و به خلافت رسيدن موسى را آورد، ابويوسف همراه موسى، رهسپار بغداد شد. موسى كه با لقب هادى به خلافت رسيده بود، قضاى بغداد را از نو به ابويوسف سپرد ولى كمتر از دو سال نگذشت كه هادى وفات يافت.
هارون نيز ابويوسف را مورد عنايت خاص خود قرار داد و بر منصب قضاى بغداد ابقا كرد و او همچنان تا پايان عمر، عهده‌دار اين سمت بود. هارون چندى بعد ابويوسف را لقب قاضى القضات داد و اين نخستين بار در تمدن اسلامى بود كه چنين لقبى به كسى اعطا مى‌شد. هرچند به درستى دانسته نيست كه قاضى القضات در آن هنگام چه اختيارات و مسئوليت‌هايى داشته است، ولى از برخى حكايات پراكنده برمى‌آيد كه ابويوسف، عزل و نصب قاضيان ولايات را برعهده داشته است.
در اين دوره، ابويوسف بارها همراه هارون به سفر مى‌رفت و در غياب او، فرزندش يوسف، برجاى او مى‌نشست. از جمله اين سفرها، مى‌توان از دو سفر او به بصره در 176ق و 180ق ياد كرد. وى همچنين به همراه خلفيه، سفرى به حجاز داشت كه مطابق روايات، در خلال همين سفر، در مكه با امام موسى كاظم(ع) درباره برخى از مسائل مربوط به احرام، مناظره‌گونه‌اى داشت و امام(ع) پيروى از قياس را مورد نكوهش قرار داد.
در منابع، همچنين از ملاقات او با مالك بن انس، از ائمه اربعه اهل سنت و گفت‌وگوى طعنه‌آميز آن دو، در مدينه سخن رفته كه در همان سفر يا سفرها انجام گرفته است. در 180ق نيز كه هارون به سبب شورش عطاف بن سفيان ازدى شخصاً راهى موصل شد و تصميم به كشتار موصليان گرفت، ابويوسف همراه او بود.
آثار
1- الآثار؛ كه مجموعه‌اى از روايات فقهى او از ابوحنيفه است و به همين سبب گاه «مسند ابى حنيفه» نيز خوانده مى‌شود.
2- اختلاف ابى حنيفه و ابن ابى ليلى.
3- الخراج؛ كه مهمترين اثر وى و كهن‌ترين کتاب تفصيلى و نظرى موجود در موضوع خراج است.
4- الرد على سير الاوزاعى
5- ادب القاضى
منبع مقاله
دائرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران،1373، ج6، ص441-450، نوشته: احمد پاكتچى.