تاريخ الكوفة
تاريخ الكوفة، تأليف مورخ بزرگ عراقى حسين بن احمد حسنى، مشهور به "سيد حسين براقى نجفى" متوفى 1332 است كه در آن تاريخ كوفه را احيا نموده و آن را از جنبه‌هاى مختلف فرهنگى، اقتصادى، اجتماعى، تاريخى و سياسى بررسى كرده است. وى نگارش كتاب را در سال 1357 قبه انتها رسانده است. علامه مظفر در مقدمه‌اش بر كتاب چنين مى‌نگارد: "هر يك از ما، مطالبى درباره اهميت تاريخى كوفه... مى‌دانيم و يا با مطالعه اين كتاب، كه در برابر ماست، به اهميت آن از جهات ديگرى پى مى‌بريم، لكن تاكنون كتاب ديگرى سراغ نداريم كه زواياى مختلف تاريخ كوفه در آن ذكر شده باشد تا مشوّق پژوهش‌گران و مورخان باشد". به گفته ايشان از آنجا كه در كتاب اصلى نويسنده تاريخ كوفه به طور كامل بررسى نشده بود، تصحيح آن توسط سيد محمد صادق آل بحرالعلوم انجام شد و مطالب مهمى به آن افزوده شد، به گونه‌اى كه آن را مى‌توان اثر مشترك اين دو نويسنده دانست؛ اما سيد به دليل اعتقاد به فضيلت مؤلف و نيز پديد آوردن موضوعى جديد اين كتاب را به مؤلف اصلى آن نسبت داد.
| تاریخ الکوفة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | براقی، حسین (نويسنده) بحر العلوم، محمد صادق (محرر) |
| ناشر | دار الأضواء |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1407 ق یا 1987 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | کوفه - تاریخ کوفه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 79/9 /ک9ب4 |
انگيزه تأليف
نويسنده در ابتداى كتاب در اين باره چنين مى‌نگارد: "هنگامى كه از تأليف كتاب البقعة البهيه فيما ورد الكوفة الزكيه فراغت يافتم و در اين كتاب، مطالبى درباره فضيلت مسجد كوفه و بناى آن، وارد شدن قبيله‌ها به آن جا و ويرانى آن نقل شده آوردم، علاقه‌مند بودم براى كسى كه مى‌خواهد تاريخ كوفه را به دقت بررسى كند، رساله مختصر و سودمندى بنويسم و اين نكته را كه كوفه و به ويژه مسجد آن، قديمى و باستانى است بيان كنم". محصول اشتياق وى در نوشتن اين رساله، كتابى ارزشمند و مورد توجه دانشمندان و پژوهش‌گران بود.
ساختار
اين اثر كه علامه محمدرضا مظفر از آن با عنوان "ارزشمندترين مجموعه كم نظير" ياد مى‌كند، گفتار علما، احاديث و سنن را گردآورى و با سبكى متفاوت با سبك‌هاى رايج در زمان خود ارائه نموده است. وى در بخش‌هاى مختلف كتاب با ذكر منبع و غالباً با ذكر سلسله سند روايت، به شيوه كتب حديثى اخبار و نظرات علما در ارتباط با موضوع مورد بحث را نقل مى‌كند. او هر كجا كه قصد اظهار نظر، تحليل و نقد مطلبى و يا ارائه گزارشى از وضعيت زمان خود را دارد آن مطلب را با عبارت "براقى گويد" مى‌آورد.
نويسنده در ابتداى مباحث كتاب با توجه به اهميت "مسجد كوفه" و علاقه ويژه‌اش به اين مكان شريف به طور جداگانه به مباحث مرتبط با آن پرداخته است. وى سپس به رواياتى كه در مدح تربت كوفه و دفع بلا از آن و... وارد شده است، اشاره مى‌كند، گو اينكه مسجد كوفه همان گونه كه در روايت آمده، قطعه‌اى از بهشت است و آن را نبايد تكه‌اى از خاک دانست. اگر چه كتاب در عصر خود شيوه نوى را عرضه نموده است؛ اما با اين وصف يك نوع پراكندگى در ارائه مطالب ديده مى‌شود، به عنوان مثال در صفحه 89 كتاب با عنوان بازگشت به ابتدا، مطلبى را در رابطه با مسجد كوفه مى‌آورد و يا پس از ذكر مساجد مبارك و نامبارك، ساير مساجد مبارك را مى‌آورد كه البته آميختگى موضوعات مختلف را نيز بايد به آن افزود. به هر حال مباحث كتاب را بدين گونه مى‌توان دسته‌بندى نمود:
1-مسجد كوفه: فضيلت، قدمت، آداب مسجد.
2-آيات و روايات در مدح كوفه.
3-اماكن مقدس و يا تاريخى: مساجد، آرامگاه.ها و قصر اماره.
4-كوفه در عصر ظهور.
5-كوفه در لغت نامه‌ها.
6-نگاه تاريخى: سفرنامه ابن جبير، ابن‌بطوطه و تاريخ كوفه
7-مباحث جغرافيايى: مرزهاى كوفه، طرحريزى كوفه، رودخانه‌ها، روستاها و محله‌ها.
8- مباحث اجتماعى و مردم شناسى:روحيه مردم، عشاير و قبايل، سران سادات، قاضيان، خاندان‌ها و صحابه.
9-سياست: زمامدارى، حوادث و آشوب‌ها.
10-اقتصاد و دارائى‌ها.
11-تمدن، علم و فرهنگ: مكتب كوفه، مسكوكاك، نحويان، زبان شناسان، شاعران.
گزارش محتوا
نويسنده در اين كتاب دو كار انجام داده است كه در اين موضوع نوآورى بوده و پيش از او انجام نشده بود:
1-گردآورى اطلاعات و مباحث پراكنده در كتاب‌هاى مختلف با موضوعات گوناگون.
2-نقل و گزارش وضعيت كوفه در زمان خود.
بخش اول مطالب به مسجد كوفه اختصاص دارد. در فضيلت مسجد كوفه كه پيش از خلقت حضرت آدم(ع) عبادتگاه ملائكه و مخلوقات خداوند بوده، روايات فراوانى وارد شده است. اينكه محل عبادت انبيا، اوليا و صديقان بوده و اگر مردم بدانند كه مسجد كوفه چه فضيلتى دارد، حتى با كشيدن خود بر روى زمين به آنجا مى‌روند؛ حكايت از فضيلت فوق‌العاده اين مكان شريف دارد. درباره وسعت اين مسجد و كاسته شدن حدود دوازده هزار ذراع از وسعت آن، اين كاستن را با تحليلى از نزدیک مقام يونس مى‌داند. در تعيين مقامات مسجد كوفه پس از اقوال علما كلام ابن‌بطوطه را نقل كرده و وضعيت مسجد در زمان خود را با گزارشات او تطبيق مى‌دهد. درباره مباحث ديگرى كه در رابطه با اين مسجد آورده است، مى‌توان به فهرست مراجعه نمود. اما اين نكته قابل ذكر است كه در برخى؛ مانند كراهت خروج از مسجد پيش از ظهر روز جمعه تنها به يك روايت اكتفا نموده و در فضيلت اقامه نماز در مسجد روايات متعددى را ذكر كرده است.در اين كتاب در مدح كوفه به دو آيه از قران كريم استناد شده است كه در آيه دوم، پيامبر اكرم(ص) "طور سينين" را نفيسير به شهر كوفه كرده است. در ادامه نيز رواياتى در مدح كوفه و اهل آن و دفع بلا از آن آمده است. از نكات عجيبى كه بر گرفته از روايات است، دسته‌بندى مساجد به مبارك و نامبارك است. مساجدى؛ مانند اشعث كه به سبب كينه از حضرت على(ع) و ثقيف كه بر قبر يكى از فراعنه بنا شده است، از جمله مساجد نا مبارك آمده است. از جمله مساجد مبارك مسجد سهله است كه خانه ادريس پيامبر(ص) بوده است و امام صادق(ع) آنجا را محل اقامت امام زمان(عج) در زمان قيام مى‌داند.
در بخش بعد به مراقد علويان و آرامگاه‌هاى بزر گانى؛ چون هانى بن عروة، ميثم تمار در كوفه و اطراف آن پرداخته شده است. در تعيين آرامگاه مسلم عقيل، مكان فعلى را با اين استدلال كه اگر جز اين بود أئمه عليهم‌السلام به مردم مى‌گفتند و شبهه و ترديد را از بين مى‌بردند، صحيح مى‌داند. از جمله گزارشات مفيد براقى، عمليات اكتشاف "قصر اماره" است كه در ضمن آن وضعيت جغرافيايى و ويژگى‌هاى بنا به تفصيل آمده است. در عناوينى مانند كوفه در عصر ظهور و لغت نامه‌ها تنها به نقل عبارات ديگران اكتفا شده است.
نويسنده در بخش كوفه از نگاه تاريخ به كثرت آثار و اماكن كوفه اشاره و چنين مى‌نگارد: "اگر پژوهشگر بخواهد همه آثار و زندگی‌نامه‌هاى كسانى را كه به كوفه وارد شده‌اند يا در آن اقامت كردند يا حوادث و رويدادهايى را كه در آن به وقوع پيوست مورد برررسى قرار دهد، با مشكل مواجه خواهد شد. ما نيز مطالب اندكى را كه با بحث و تحقيق از آن آگاهى يافتيم و آنچه را كه نفس بدان آرامش مى‌يابد و قرائن به آن دلالت دارند، بيان مى‌كنيم". وى سپس به تفصيل سخن مورخان راجع به كوفه را مى‌آورد. به گزارش "اثرم" طرحريزى كوفه در سال 18 قصورت گرفت؛ اما ابن‌اثير آن را جزو حوادث سال 17ق آورده است. وى همچنين نخستين چيزى را كه در اين شهر پيريزى شد، را دو مسجد مى‌داند. براقى در آخر اين بخش، مورد نزاع مورخان را "احداث كوفه " و دو سؤال پيرامون آن مى‌داند: مسئوليت احداث به چه كسى سپرده شد؟ در چه سالى احداث شد؟ وى نسبت به سؤال اول سكوت مى‌كند؛ اما سال 17ق‌را مستدل‌تر و مشهورتر مى‌داند.
حدود مرزهاى كوفه كه در تواريخ اشاره اجمالى به آن شده است، در اين كتاب به چهار مرز آن به روشنى اشاره شده است.
بخشى كه به اعتراف نويسنده با تاريخ كوفه ارتباطى ندارد، فرهنگ الفبايى اسامى كوفه، روستاها، مناطق، آب‌ها، كاخ‌ها و...است كه عيناً از معجم البلدان و مراصد الاطلاع نقل شده است. در ابتداى كتاب نقشه شهر كوفه به نقل از كتاب "تاريخ كوفه " اثر ماسينيون خاورشناس مشهور فرانسوى آمده است كه كوفه را در قرن‌هاى اول و دوم هجرى نشان مى‌دهد و مى‌توان اطلاعات كتاب را با اين نقشه مطابقت داد و تغييرات و تحولات اين شهر را به دست آورد. از ديگر سؤالاتى كه پاسخ آن را در كتاب مى‌توان مشاهده نمود علت شهرت خط كوفى در ابتداى ظهور اسلام است.
از ابتكارات نويسنده احصاء و شمارش اصناف مختلف اجتماعى است. وى اسامى تمامى زمامداران، قضات، صحابه، خاندان‌ها، نحويان، زبان شناسان و شعراى كوفه را با مختصر توضيحى ذكر كرده است. در كوفه حوادث و آشوب‌هاى گوناكونى رخ داده است كه بخش اعظمى از كتاب نيز به نقل اين اتفاقات از منابع معتبر اختصاص يافته است. نويسنده درباره روحيه مردم كوفه چنين مى‌نگارد: "با وجود شهرت اين شهر بزرگ، موقعيت خاص تاريخى آن در ابتداى آبادانى و... تاريخ درباره بزرگان اين شهر مطلبى ثبت نكرده است، گويا كسى پس از آبادى كوفه به آن جا مى‌رود و به منظور ترويج خصومت و دشمنى در آن اقامت مى‌كند يا در اطراف آن بذر نفاق مى‌افشاند و ميان آن، عوامل فساد راپنهان مى‌كند از اين رو هنگامى كه رشد كرد و شاخه‌هاى آن بلند شد، به جز انحراف از حق و اهل آن و تمايل به ظلم و ستم و توجه به مبلغان گمراهى، ثمرهاى در بر نداشت. اين اخلاق و روحيه مردمى است كه آن را از دوران علويان آشكار كردند". وى سپس به جنگ‌هاى جمل و نهروان و خيانت‌هاى آنان به امام حسن و امام حسين عليهماالسلام اشاره كرده و مى‌افزايد كه "آنان گناهان توجيه ناپذير بسيار و جنايت‌هايى مرتكب شدند كه عذرى براى انجام دهنده آنها نيست و تاريخ آنها را به ثبت رسانده است، حكايت خوارى و ذلت آنان هميشه باقى و عذاب قيامت، شديد و جاودان است".
براقى در پايان كتاب چنين آورده است: "به گمان ما كوفه تا قرن هشتم قمرى آباد بود. پس از آن ويرانى و خرابى آن را فرا گرفت و ساكنانش آنجا را ترك كردند و تا سال 1290ق خالى از سكنه بود. سپس برخى از مسافران در آنجا سكونت كردند و خانه‌هايى در ساحل راست فرات و نزدیک مقام يون(ع) ساختند...و به تدريج شهر آباد شد". سپس تاريخ و متوليان ايجاد ابنيه مختلف در شهر را ذكر مى‌كند. براقى در آخرين گزارش خود چنين مى‌نگارد: "كوفه امروز بخشى از شهرستان نجف است كه هفت ميل از آن فاصله دارد... طبق سر شمارى اخير داراى 15000 نفر جمعيت است و مسجد جامع بزرگ نيم ميلى از شهر كوفه فاصله دارد".
وضعيت كتاب
كتاب توسط استاد سيد محمد صادق آل بحرالعلوم تحقيق و تصحيح شده است و بخش‌هايى نيز به متن كتاب افزوده شده است؛ اما به قطع نمی‌توان گفت كه چه مطالبى از ايشان است؛ تنها پاورقى‌هايى را كه با لفظ "المصحح" آمده است مى‌توان به ايشان نسبت داد. نسخه موجود چاپ چهارم اين اثر مى‌باشد. در سال 1381 ترجمه‌اى از اين اثر به قلم "سعيد راد رحيمى" به چاپ رسيد.
نگاهى به ترجمه
ترجمه حاضر، معمولاً به صورت تحت اللفظى بدون توضيحات صورت گرفته است. مترجم متن را سليس و روان ترجمه كرده است و در گزينش معادل‌ها نهايت دقت را نموده است. اگر چه در اين ترجمه رعايت امانت صورت گرفته، اما در فهرست كتاب اسامى حوادث و آشوب‌ها را كه نويسنده آورده است، حذف نموده و تنها به يك عنوان كلى اكتفا نموده است. لازم به ذكر است كه پاورقى‌هايى كه با لفظ "م "آمده است، از مصحح كتاب بوده و نبايد با مترجم اشتباه گردد.
منابع مقاله
1- متن و مقدمه كتاب.
2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد 11، صفحه 635.