سرزمین ایران

سرزمین ایران، کتابی است در دو جلد، حاصل مجموعه مقالاتی از اساتید تاریخ دانشگاه کمبریج. این نوشتار در واقع ترجمه بخشی از جلد اول از مجموعه تاریخ کمبریج «The combridg history of iran» به حساب می‎آید که به سرپرستی ویلیام بین فیشر ویراستاری گردیده و توسط مرتضی ثاقب‎فر ترجمه فارسی شده است. محتوای این کتاب در واقع بررسی چکیده اطلاعات جمعیت‎شناختی و جغرافیایی درباره ایران است، که به بررسی وضعیت اقلیمی بسیاری از نقاط ایران از لحاظ آب‎وهوا، کوه‎ها و دره‎ها، زمین‎ها و خاک‎ها، اقسام موجودات زنده و مردم و خصوصیات مرتبط با آن‎ها می‎پردازد.

‏سرزمین ایران
پدیدآوران	فيشر، ويليام بين (نويسنده) ثاقب‌فر، مرتضی (مترجم)
عنوان‌های دیگر	مجموعه تاريخ کمبريج
ناشر	جامى
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1384ش , مجلد2: 1384ش ,
موضوع	انسان نخستين - ايران ايران - اوضاع اجتماعي ايران - اوضاع اقتصادي ايران - تاريخ
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏DSR‎‏ ‎‏109‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏281

ساختار

جلد اول، مشتمل است بر: یک مقدمه از سرویراستار، یک مقدمه از ویراستار و محتوای مطالب مشتمل بر یازده فصل.

جلد دوم، نیز مشتمل بر یازده فصل است (فصل دوازدهم تا بیست‎ودوم).

گزارش محتوا

سرویراستار کتاب، در مقدمه به مطالب ارزشمندی در مورد ایرانیان اشاره می‎کند: وقتی خواننده به کاوش در چشم‎انداز شکوهمند تاریخ ایران می‎پردازد و تمدن مستمر نزدیک به سه هزار سال را مشاهده می‎کند، نمی‎تواند از یک‎پارچگی و اصالت پایدار این فرهنگ دچار شگفتی نشود. گرچه سرزمین پهناور ایران بارها از سوی مهاجمان بیگانه تاراج شده است و بارها در اسارت فرمانروایان بیگانه افتاده است، لکن مردم ایران هرگز ایمان خود را به سرنوشت والای ملت خود از دست نداده‎اند. هرگاه اندیشه‎های خارجی در اثر تجربه سال‎ها، ارزشمند تشخیص داده می‎شد، مردم ایران آماده بوده‎اند که آن اندیشه‎ها را بگیرند و ایرانی کنند و بر میراث غنی خود بیافزایند.

فصل اول کتاب نوشته و.ب. فیشر، استاد جغرافیای دانشگاه دارهام، در باب جغرافیای طبیعی ایران است. وی در این فصل ابتدا به میزان مساحت ایران اشاره و سپس در مورد شکل ظاهری ایران نظریاتی را مطرح نموده است؛ به‎طور کلی شکل ایران را همانند کاسه‎ای بیان می‎کند، با لبه بیرونی مرتفع که درون آن نامنظم و پست است. سپس در مورد منطقه زاگرس به‎عنوان یگانه منطقه طبیعی مهم ایران سخن به میان آورده، که بر تمام بخش غربی ایران حاکم است و لایه‎ها و شاخه‎های قله‎های مرتفع آن نه‎تنها در ایران، بلکه در تمام ناحیه خاورمیانه بی‎همتاست. در مورد تبریز که از جمله مهم‎ترین شهرهای ایران است بیان می‎دارد که: حداقل در سده کنونی، از لحاظ اهمیت، دومین شهر ایران بوده است؛ گرچه اندازه آن از لحاظ جمعیت به مشهد و اصفهان نزدیک شده است. تبریز در مقام پایتخت آذربایجان ایران و با ادامه پیوند‎های فرهنگی و سیاسی با روسیه و ترکیه، تا مدت‎ها به‎خاطر داشتن گروه‎های رادیکال و تند‎‎رویی که همیشه با سیاست ناسیونالیستی پهلویان در تهران سازگاری نداشتند، تا‎مدت‎ها شهری از نظر سیاسی دردسرساز تلقی می‎شد. شیراز، بزرگ‎ترین شهر منطقه جنوبی زاگرس است که از زمان ساسانیان و حتی شاید زودتر مسکونی بوده است. شیراز نیز مانند سایر شهرهای ایران فراز و نشیب‎های گوناگون به خود دیده است؛ رقابت‎های تجاری بریتانیا و هلند در ناحیه خلیج فارس در طول سده‎های هفتم و هشتم میلادی عامل بازدارنده‎ای برای رشد این شهر بود؛ اما شیراز دوباره در سده‎های نوزدهم و بیستم میلادی رشد و توسعه یافت.

خوزستان در ضلع جنوب غربی زاگرس مرکزی و در منطقه پست رود کارون واقع شده است. در سال‎های اخیر این منطقه به‎عنوان دروازه اصلی آبی ایران اهمیت بیشتری کسب کرده است.

از جمله شهرهای مهم ایران که در این فصل به تعریف و بررسی ویژگی‎های آن پرداخته شده است، شهرهایی است از قبیل خراسان، مشهد، بیرجند، سیستان و بلوچستان، کرمان و اصفهان، که نگارنده به‎ترتیب به طرح و تفصیل هریک از آن‎ها پرداخته است.

فصل دوم کتاب، نوشته ج.و. هریسون استاد دانشگاه آکسفورد، در مورد زمین‎شناسی ایران است. در این فصل ابتدا به گونه‎شناسی سنگ‎های متعدد ایران مانند سیلوری، دوونی، آهکین، ائوسن و... و ذکر خصوصیات و ویژگی‎های آن‎ها پرداخته شده، سپس در مورد ساختارهای اصلی سخن به میان آمده است؛ از جمله آن‎ها سیستم البرز، عمق جلویی البرز، کمربند آتشفشانی و... اشاره شده است.

زمین‎ریخت‎شناسی، موضوع فصل سوم کتاب، نوشته ک. اسکارلو است که به‎اختصار به تنوع و ماهیت اشکال زمین‎ریخت‎شناختی در توده مرتفعی که ایران را تشکیل می‎دهد، پرداخته است.

فصل چهارم، نوشته ت.م. اوبرلندر، از دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، در باب خاستگاه کوه‎های زاگرس است که به‎اختصار، به موقعیت و وضعیت کوه‎های زاگرس و رودها و نهرهایی که در این رشته کوه‎ها جریان دارد، می‎پردازد.

شرایط و وضعیت اقلیمی ایران، موضوع فصل پنجم کتاب، نوشته م.ه. گنجی، مدیر کل اداره هواشناسی ایران و استاد دانشگاه تهران است. در این فصل نگارنده به میزان فشارها و بادهای فصل زمستان پرداخته که: در طول ماه‎های سرد سال، یک کمربند پرفشار در سراسر داخل آسیا گسترش می‎یابد...

و سپس شرایط فشار گرمای تابستانی ایران را مورد بررسی قرار ‎داده و اقسام بادهای محلی و مسیر ورود و خروج آن‎ها، شرایط دمایی ماه‎های مختلف سال در نقاط مختلف ایران، حداقل و حداکثر دماها و میانگین دمای سالیانه، همچنین میزان نزولات آسمانی و متوسط ریزش سالانه و شرایط جریان و انواع بارندگی در فصول مختلف سال را تحلیل کرده است.

فصل ششم (نوشته م.ل. دوان و رم. وج. فموری)، درباره خاک و فصل هفتم (نوشته ت.م. اوبرلندر) در مورد آب‎نگاری ایران است. در بحث خاک‎شناسی ایران، مناطق مختلف ایران به واحدهای مختلف زمین‎شناسی تقسیم شده، از جمله: ایوان عربستان، ناحیه چین‎خورده، ایرانیدها، جلگه مرکزی، ساحل خزر و...

در بحث آب‎نگاری به انواع رودخانه‎های ایران و ویژگی‎های آن‎ها و وضعیت بازرگانی ایران نسبت به رودهای آن، اشاره شده است.

در فصل هشتم و نهم کتاب نوشته (ه. بوبک و ایکس دومیزون) در مورد گیاه‎شناسی و پستانداران مناطق مختلف ایران بحث به میان آمده است. فلات ایران یک واحد کاملا معین گیتاشناختی و زمین‎شناختی را تشکیل می‎دهد؛ بااین‎حال از دیدگاه جغرافیایی زیستی و بوم‎شناختی، این فلات از تنوع فراوانی برخوردار است و این نکته به‎خوبی از تغییرات منطقه‎ای در توزیع و خصلت‎های پوشش گیاهی طبیعی آن پیداست و از نظر زیستگاه پستانداران، کشور ایران به علت مساحت پهناور و واقع شدن در میان نواحی وسیع متفاوت اساسا محل تلاقی نفوذهای خارجی است که البته خصوصیات اصیل خود کشور بر آن‎ها چیره است. تمام عوامل مستلزم وجود جانداران فراوانی است که از نظر منحصربه‎فرد بودن و تنوع خود بسیار شایان توجه است.

فصل دهم کتاب، نوشته س.ک. آندرسون، در باب تحلیل جغرافیای جانوری مارمولک‎های ایران است، که نگارنده به ملاحظات مفصل و جزیی درباره جغرافیای مارمولک‎های ایران و به نحوه توزیع گونه‎های مختلف در مناطق ایران می‎پردازد.

آخرین فصل از جلد اول کتاب، نوشته جرویس رید، درباره شناسایی و تحلیل انواع پرندگان در مناطق مختلف ایران است که به‎اختصار به گونه‎های مهم آنها و زیستگاه‎هایشان اشاره می‎شود.

جلد دوم کتاب در مورد مردم‎شناسی ایران است. فصل اول این جلد که در ادامه فصل‎های جلد اول است و فصل دوازدهم محسوب می‎شود، درباره انسان‎های نخستین است، که نگارنده با اشاره به یافته‎هایی از اسکلت‎ها و سنگواره‎هایی در برخی نقاط از کشورهای آسیایی، به بررسی قدمت تاریخی حیات انسان و پیشرفت‎های زندگی انسان‎های اولیه اشاره می‎کند.

فصل سیزدهم در باب جغرافیای اسقرار مردم ایران است؛ که نگارنده با تقسیم زیستگاه‎ها به سه بخش زیستگاه‎های باستانی ایرانیان و انواع زیستگاه‎های روستایی و زیستگاه‎های شهری، یک‎به‎یک به کیفیت و وضعیت ساختار زندگی مردم و سیر تحولات مختلف در هر دوره می‎پردازد.

وضعیت جمعیت مردم ایران در گذر تاریخ، موضوع فصل چهاردهم کتاب است. نویسنده در این راستا در مورد تغییرات در ترکیب جمعیتی ایران در شهر‎ها و روستا‎ها در اقصی نقاط ایران و به کیفیت ازدواج ایرانیان و برخی فرهنگ‎ها و آداب‎ورسوم در این زمینه اشاره می‎کند.

از جمله بخش‎های مهم کتاب، مباحث مربوط به اقتصاد و معیشت ایرانیان در طول تاریخ است که نگارنده در ضمن هفت فصل به اقسام راه‎های کسب و کار اقتصادی و جوانب مختلف این موضوع در ایران می‎پردازد؛ از موضوع معدن و اقسام مواد معدنی موجود در ایران و منافع هرکدام گرفته تا فعالیت‎های صنعتی و ارتباطات و خورده‎فروشی و خدمات مرتبط با آن تا موضوع کشاورزی و معرفی حوزه‎های پرفعالیت در این بخش و دامداری و... در نهایت، نویسنده یک جمع‎بندی و نتیجه‎گیری از مباحث مطرح‎شده بیان می‎دارد که در آن به عظمت و جایگاه مهم تمدن ایران بزرگ و ایرانیان اشاره می‎کند.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات هر جلد، در ابتدای آن ذکر شده است. فهارس فنی در انتهای جلد دوم ذکر گردیده است.

در پاورقی‎ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.