تحفه شاهی

تحفه شاهی، تألیف میرزا عبدالعظیم بوستانی بخارایی، با تصحیح نادره جلالی، کتابی است پیرامون خانات منطقه ماوراءالنهر و بخارا در قرن سیزدهم هجری.

‏تحفه شاهی
پدیدآوران	سامي، عبد العظيم (نويسنده) جلالي، نادره (محقق)
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1388ش ,
شابک	‎978-964-528-119-7
موضوع	بخارا (خان نشين) - تاريخ منغيتيان بخارا، 1753 - 1920
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏DK‎‏ ‎‏949‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏3‎‏س‎‏2

تاریخ نگارش

نویسنده در سال 1319ق، تألیف کتاب را آغاز نموده است.

اهمیت کتاب

توجه به فقدان یک متن تاریخی منظم درباره حوادث ماوراءالنهر در دوران سلاطین منغیت، اهمیت عظیم کتاب را آشکار می‎سازد.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مصحح آغاز و مطالب بدون تبویب یا فصل‎بندی خاصی، در موضوعات و عناوین متعدد، عرضه شده است.

به‎رغم آنکه این اثر در سال‎های نخستین قرن بیستم تألیف شده، سبک تاریخ‎نگاری‎اش همان سبک تاریخ‎نگاری سنتی‎، یعنی وقایع‎نگاری نقلی صرف است. آنجا هم که مؤلف در ذکر منابع خود «روضة‎الصفا» و جز آن را نام می‎برد، مبین آن است که او شیوه همین نویسندگان را مد نظر قرار داده و به‎رغم آنکه از اسناد، مدارک و مکاتیب موجود در بایگانی اداری بخارا می‎توانسته بیشترین استفاده را بنماید، اما جز در مواردی معدود، از چنین اسنادی نام نبرده و شیوه نگارش متن نیز استفاده کافی از این موارد را نشان نمی‎دهد.

شیوه نویسنده، شیوه‎ای وقایع‎نگارانه است، اما از آنجا که فردی اهل علم و دانش بوده، به‎گونه‎ای نیز اوضاع سیاسی و اجتماعی اوضاع زمانه را در لابه‎لای مطالب تاریخی به تصویر می‎کشد.

وی دارای نثری روان، توأم با عبارت‎پردازی و پیرایه‎های لفظی و بیانی است و در بیان مطالب کتاب، به اقتضای کلام، از شعر و حدیث نیز بهره جسته است.

گزارش محتوا

در مقدمه انجمن، به این نکته اشاره شده است که اثر حاضر، یکی از متون مهم در باب سلاطین منغیتیه و ارتباط آنان با دولت قاجار و روس‎ها و پایان یافتن اقتدار منغیتیان بر بخارا و دیگر شهرهای ماوراءالنهر است که اطلاعاتی در اختیار خوانندگان قرار می‎دهد.

در تصحیح و تحشیه متون کهن، مهم‎ترین کار مصحح، نگارش یک مقدمه مفصل است که در آن به توضیح درباره جغرافیای مناطقی که حوادث آن کتاب در آن اتفاق افتاده‎، ذکر اهمیت اثر از طریق مقایسه مستند و مستدل متن با دیگر آثار موازی، ذکر ارزش‎های غیر تاریخی کتاب نظیر ارزش ادبی، جغرافیایی و جز آن، تعداد نسخه‎ها و مقایسه آنها با یکدیگر و معرفی روش کار خود می‎پردازد. مصحح این اثر وزین نیز مقدمه‎ای برای کتاب ترتیب داده است، ولی در آن به تشریح و تفصیل بیش از حد و بی‎مورد تاریخ شیبانیان، هشترخانیان و سرانجام منغیتی‎ها پرداخته است؛ درحالی‎که ارائه توضیح مفصل درباره اشخاص و وقایعی که همه کتاب درباره آنها است یا در این کتاب بدان‎ها پرداخته نشده، بی‎مورد است. این در حالی است که وی از توضیح درباره بسیاری مسائل ضروری که باید به آنها می‎پرداخت، غافل شده است؛ از جمله اینکه در این مقدمه مفصل، حتی یک کلمه هم درباره حدود جغرافیایی قلمرو منغیت‎ها نگفته است؛ درحالی‎که ‎در این کتاب نام بیش از دویست شهر و روستای کوچک و بزرگ در قلمرو منغیت‎ها آمده که خود گنجینه‎ای بسیار باارزش محسوب می‎شود. لازم بود که مصحح در خصوص این قضیه هم توضیح می‎دادند که اصولا حدود و ثغور قلمرو منغیت‎ها کجا بوده و آنان در چه نقاطی با ایران، درانی‎های افغانستان، خانات خوقند و خیوه همسایه بودند و بر سر تصرف چه مناطقی با این همسایگان درگیری داشته‎اند. ازآنجاکه موضوع کتاب، شرح تاریخ سلاطین منغیت است و نویسنده آن کتابی دیگر نیز به نام تاریخ سلاطین منغیتیه دارد که مصحح به نام آن اشاره کرده است، بسیار ضروری می‎نمود که در این مقدمه، با برشمردن برخی ویژگی‎های این دو اثر، بر تفاوت‎های آن دو تأکید شود تا خواننده آنها را یکی نپندارد.

کتاب یکی از متون فارسی نوشته‎شده در ماوراءالنهر است و سبک ادبی نوشتار مؤلف‎، چگونگی صرف افعال، زمان‎ها و برخی از اصطلاحات خاص آن منطقه در این اثر موجود است که برای افرادی که درباره تطور زبان فارسی و گویش‎های آن تحقیق می‎کنند، می‎تواند بسیار مفید باشد. همچنین کتاب حاوی بسیاری از اشعار و سروده‎های شاعران ماوراءالنهر قرن سیزدهم است.

با توجه به آنکه هیچ تاریخ رسمی‎ای در دربار منغیتی‎های بخارا نوشته نشده و دیگر مورخان یا سفرنامه‎نویسان نیز به تناسب موضوع خود‎، درباره این سلسله، نکاتی را ثبت کرده‎اند که از روی آنها فهم و درک تاریخ منغیتی‎ها دشوار است، لذا کتاب تاریخی حاضر، از اهمیت فوق‎العاده زیادی برخوردار است. برخی از جنبه‎های اهمیت تاریخی کتاب حاضر، در ذیل بیان و برشمرده می‎شوند:

مهم‎ترین جنبه اهمیت آن، انعکاس نظر اهالی ماوراءالنهر در خصوص حوادث دوران منغیت‎ها است که عموما مبتنی بر اندیشه مذهبی تسنن و اندیشه قومی منغیت می‎باشد. در این اندیشه، شیعیان به‎عنوان دشمنان مذهبی و قنقرات‎های خیوه و مینگ‎های خوقند به‎عنوان دشمنان قومی و ایلی در نظر گرفته می‎شدند که بر اساس آن‎، قتل و اسارت و خرید و فروش شیعیان و زیر سلطه گرفتن مینگ‎ها و قنقرات‎ها و همچنین ممانعت از تاخت‎وتازهای آنها عملی پسندیده و قابل تحسین است.

دیگر جنبه قابل توجه در این اثر‎، این است که شغل لشکرنویسی مؤلف، باعث شده تا کتاب وی عموما شرح نبردها و جنگ‎های امیران بخارا با همسایگان باشد. بدین ترتیب، اگرچه از مسائل و ماجراهای اجتماعی هم (جز در مواردی که به امور نظامی مربوط باشد و آن‎هم به‎صورت غیر مستقیم) چیزی نمی‎نویسد، حتی از ایلچی‎ها، سفیران، تجار و مسائل جاری در دربار و دیوان و جز آن، خبری به دست نمی‎دهد، اما شرح تفصیلی دقیق جنگ‎ها، باعث شده تا شیوه جنگیدن و اصطلاحات فراوان نظامی که در آن دوره استفاده می‎شد، در این کتاب بیاید. درعین‎حال، مؤلف برخی نکات ارزشمند اجتماعی را در لابه‎لای شرح جنگ‎ها و نبردها آورده است؛ از جمله در صفحات 10 تا 12 که نقش ویرانگر ایلات و مشاجرات آنها در اوضاع اجتماعی منطقه را به‎خوبی بیان کرده است. همچنین در این اثر، بسیاری از نام روستاها، محلات و حتی مراتع ماوراءالنهر اشاره و ثبت شده که در متون دیگر یافت نمی‎شود. بر اساس این داده‎های بسیار ارزشمند، می‎توان جغرافیای تاریخی منطقه را مورد مطالعه قرار داد.

دیگر جنبه اهمیت تاریخی آن، گزارش مفصلی است که از غلبه منغیتی‎ها بر مرو و نواحی مجاور آن دارد. مسئله مرو و تصرف آن به دست امیر معصوم‎بیگ منغیت، یکی از صفحات غم‎انگیز و فراموش‎شده تاریخ ایران است. منابع تاریخی ایران، این واقعه را به‎اختصار برگزار کرده‎اند و توضیحی راجع به کم و کیف این قضیه به دست نمی‎دهند؛ به‎طوری‎که مفصل‎ترین گزارش در این‎باره از آن سر جان ‎ملکوم است. میرزا عبدالعظیم سامی در تحفه شاهی گزارشی منحصربه‎فرد، مبسوط و مفصل از این قضیه و همچنین از دعاوی امیران منغیتی نسبت به خراسان (که تداوم همان دعاوی امیران شیبانی و هشترخانی است) به دست می‎دهد. اگرچه در این گزارش مشروح، برخی تناقض‎ها یا اشتباه‎های تاریخی به‎ چشم می‎خورد (که مصحح نیز بدان‎ها اشاره نموده است؛ مثلا ص‎278، تعلیق شماره 52)، اما به واقع، برای تحلیل روابط سه‎جانبه ‎‎فی‎مابین امیران منغیتی بخارا، افغان‎ها و پادشاهان ایران (جانشینان نادر شاه و بعدها قاجاریان) بسیار مفید و ارزشمند است‎.

از جمله ویژگی‎های کتاب، ذکر شجرنامه خاندان استرخانیان (هشترخانیان) و منغیتیه بخاراست که آن را از روزگار عبیدالله خان (1114-‎1223ق) آغاز می‎کند و گاه به‎تفصیل و در بعضی موارد به‎اجمال به شرح حال جنگ‎های آنان می‎پردازد. همچنین مؤلف در شرح و بسط تاریخ خاندان مغنیتیه بخارا غیر از تمام جانب‎داری‎ها، به اعمال و رفتار نابهنجار حاکمان منغیته و بخارا نسبت به شیعیان مهر تأیید زده است.

در پایان اشاره به این نکته ضروری است که اگرچه مصحح در ویرایش متن بسیار زحمت کشیده و تلاش وی کاملا نمایان است، اما هنوز برخی اغلاط چاپی و ویرایشی در آن دیده می‎شود که برای خواننده غیر متخصص می‎تواند مشکلاتی بیافریند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‎شود: «وادع» به‎جای «وداع» (ص8)، «مرو» به‎جای «مرور» (ص33)، «صرفی» به‎جای «صیرفی» (ص20‎)، «نخودک اتاق» به‎جای «نخودک اناق» (ص37)، «اخل» به‎جای «آخال» (ص80).

به‎لحاظ ویژگی‎های زبانی و دوره‎ای، بسیاری از کلمات (اعم از اعلام، اصطلاحات و یا وقایع) درج شده‎اند که برای خواننده به‎راحتی مفهوم نیستند و نیاز به توضیح دارند، ولی مصحح فقط به اندکی (حداکثر یک‎سوم) از آنها پرداخته و مابقی را به‎صورت لاینحل برای خواننده گذاشته است. همچنین در این اثر، به‎عنوان تصحیح یک متن تاریخی، چاپ چند صفحه از نسخه خطی بسیار ضروری می‎نمود، اما متأسفانه این مهم مورد غفلت واقع شده است. علاوه بر این، چاپ نقشه‎هایی از قلمرو جغرافیایی منغیت‎ها و همچنین شجره‎نامه خاندان هشترخانی و خاندان منغیتیه به‎عنوان ضمایم، ضروری می‎نمود‎.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و تعلیقات و فهرست آیات، احادیث، اشعار، اشخاص، جای‎ها، گروه‎ها و طایفه‎ها، مشاغل و مناصب و واژه‎نامه و کتابنامه، در انتهای کتاب آمده است.

پاورقی‎ها اندک بوده و در آنها علاه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمتی، محسن، «بررسی: تحفه شاهی، عبدالعظیم بوستانی بخارایی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: گزارش میراث، مهر و آبان 1389، ‎شماره 41 ‏ (3 صفحه، ‎از 32 تا 34)، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/863196/