تاریخ‌نامه طبری (دوران اسلامی)

تاریخ‌نامه طبری، ترجمه «أخبار الأمم و الملوك»، اثر‌ مورخ و مفسر معروف محمد‌ بن‌ جریر طـبری (متوفی 310ق) است که ابوعلی بلعمی به فرمان منصور بن نوح سامانی، آن را به فارسی ترجمه کرده، ولذا این اثر یکى از قدیمی‌ترین آثار به نثر فارسى درى است.

‏تاریخ‌نامه طبری
پدیدآوران	طبري، محمد بن جرير (نويسنده) بلعمي، محمد بن محمد (مترجم) روشن، محمد (مصحح)
عنوان‌های دیگر	تاريخ طبري تاريخ بلعمي تاريخ الامم و الملوک تاريخ الرسل و الملوک. فارسي
ناشر	البرز
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1373ش , مجلد2: 1373ش , مجلد3: 1373ش ,
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

تاریخ‌نامه طبری، که بـا‌ هـمت محمد روشن، با تصحیح جدید و کامل‌تری (نسبت به‌ تصحیحات قبلی)، با افزودن تعلیقات و توضیحات در‌ اختیار دانش‌پژوهان قرار گرفته است، در حقیقت پنج جلد است که جلد اول و دوم آن با ذکر تاریخ پیامبران و تـاریخ اسـطوره‌ای و باستانی ایران قبلا منتشر گردیده و در مقاله‌ای جداگانه کتاب‌شناسی شده است.

جلدهای سوم و چهارم و پنجم (البته بر روی جلد کتاب حاضر، عنوان مجلد اول، مجلد دوم و مجلد سوم ثبت شده است) که مدت‌ها بعد از آن دو جلد با عنوان «بخش چاپ‌نشده» منتشر شده، همین کتابی است که هم‌اکنون مورد بحث ماست و در صدد معرفی آن هستیم.

نویسنده در این سه جلد، سیر‌ حوادث تاریخی را تا سال 529ق‌،‌ پی‌ گرفته و‌ کتاب را با ذکر خـبر قـتل المـسترشدبالله‌، خلیفه عباسی‌ در سال 529ق، به پایان می‌برد.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه تحقیقی مصحح و متن تاریخ‌نامه است که به شیوه آثار قدیمی با عناوین پیاپی بدون فصل‌بندی و تبویب خاصی ارائه شده است.

گزارش محتوا

ترجمه تاریخ‌نامه طبری، از نخستین نمونه‌های ارجمند زبان فارسی دری است که گذشته از قدمت و اصالت، از سویی به اعتبار شمول و احتوای آن بر تاریخ عمومی جهان و ایران، از پیدایی آدم تا عصر خود و از سویی دیگر به سبب در بر داشتن گنجینه‌ای گران‌بها از واژگان و ترکیب‌های کهن زبان پارسی و پرهیز از به‌کار بردن لغت‌های بیگانه، شایسته بازنگریستن و بررسی و مداقه است‏.

مصحح پس از این توضیح، به معرفی طبری و آثارش پرداخته است. او تک‌تک آثار را در یک یا چند سطر معرفی می‌کند. سپس به معرفی أخبار الأمم و الملوك پرداخته و تاریخ طبری را از معتبرترین و نامدارترین تاریخ‌های عمومی جهان و اسلام دانسته است که از جهت جامعیت و درستی و اتقان همواره مورد نقل و استناد و استفاده و اقتباس تاریخ‌نگاران و دانشمندان بوده است‏.

او در ادامه چگونگی برگردان تاریخ طبری به فارسی در زمان سامانیان را توضیح داده و به معرفی خاندان بلعمی پرداخته است. در بخشی دیگر از این مقدمه به کاستی‌ها یا افزودنی‌های روایت‌های دوگانه ترجمه تاریخ‌نامه طبری اشاره می‌کند و شیوه خود را در رفع این مشکل، این‌گونه توضیح می‌دهد: «چون ناگزیر روایتی را متن قرار داده‌ام و در روایت دیگر افزودنی‌هایی دیده‌ام که آوردن آن را شایسته دانستم، از افزودن آن دریغ نورزیدم»‏.

سپس این نسخه از تاریخ‌نامه را این‌گونه معرفی می‌کند: «متن حاضر، نیمه دوم ترجمه تاریخ‌نامه طبری، یعنی بخش تاریخ اسلام آن است که از «انساب پیغمبر (ص)» آغاز می‌گردد و پس از آوردن کهن‌ترین و اصیل‌ترین «سیرت پیامبر(ص)، به نقل تاریخ خلفای راشدین و خلیفگان اموی و عباسی می‌پردازد و به خلافت المسترشدبالله پایان می‌پذیرد‏.

جلد سوم «تاریخ‌نامه‌ طبری» با رویدادهای تاریخ صدر اسلام از ابتدای زنـدگانی و رسـالت‌ پیامبر(ص)، آغاز‌ می‌گردد‌ و حوادث را تا آغـاز‌ خـلافت‌ حضرت‌ عـلی(ع) و مـقدمات جـنگ جمل شامل می‌شود. گـزیده عناوین‌ این جلد از این قرار است: ذکر انساب پیغمبر تا آدم، تزویج خدیجه بنت خـویلد بـا پیغمبر(ص)، وحـی آوردن جـبریل بـر محمد(ص)، خبر حجة الوداع، ذکر زنان، مولیان و دبیران پیـغمبر(ص)، نـام‌های پیـغمبر(ص)، خبر‌ اختلاف مهاجر‌ و انصار در سقیفه بـنی‌سـاعده، ذکر شوری از پس مرگ‌ عمر، ذکر کشته شدن عثمان، خبر بیعت امیرالمؤمنین‌ علی ‌‌بن‌ ابی‌طالب(ع)، رفتن طلحه و زبیر با عایشه به‌سوی بصره و رسیدن طلحه و زبیر و عایشه به‌ بصره‌‏.‌

چهارمین‌ جلد شامل شرح حوادث تاریخ اسلام از اوایل خلافت‌ حضرت علی‌(ع) و واقعه جنگ جمل تا پایان خلافت «المسترشدبالله» عباسی‌ است. بخشی‌ از مطالب این جلد‌ بعدها‌ به این کتاب افزوده شـده‌ کـه وقایع را تا اواخر خلافت عباسی شامل می‌شود. گزیده‌ای از مطالب این جلد عبارتند از: خبر جنگ جمل، خبر وقعه صفین، ذکر بیعت‌ امام حسن(ع)، خبر پادشاهی یزید بن معاویه، خبر مقتل حسین بن علی(ع)، خبر خروج مختار به کوفه، خبر مرگ عمر بن عبدالعزیز‌، بیعت گرفتن هارون از پسرش‌ محمد امین و فرستادن فضل بن یحیی به خراسان و خبر بنا کردن‌ سامره به دستور معتصم. مطالب کتاب به همین ترتیب تـا بـه خلافت المسترشدبالله ادامه می‌یابد و با مرگ او در سال 529ق، ختم می‌گردد‏.‌

پنجمین مجلد «تاریخ‌نامه طبری» شامل‌ توضیحات‌ و تعلیقات‌ و فهرست‌های مصحح بر بخش تاریخ‌ اسلام تاریخ‌نامه طبری (جلد سوم و چهارم چـاپ حـاضر) است‏.‌

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر سه جلد در ابتدای جلد اول ذکر شده است. مجلد سوم، مشتمل بر نسخه‌بدل‌ها، تعلیقات، فهارس آیه‌های قرآنی، حدیث‌های نبوی، شعرهای عربی، امثال و حکم، واژه‌ها و ترکیبات، نام‌ها، جدول برابری سه متن و کتاب‌شناسی منابع است.

منابع مقاله

1. مقدمه مصحح و متن کتاب.
2. تبریزنیا، تبریزی، مجتبی، نگاهی به چاپ جدید کتاب «تاریخ‌نامه طبری، پایگاه مجلات تخصصی نور: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دی 1378، شماره 27، صفحه 32 تا 33، به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/267935