تفسير أبي‌بكر الأصم

تفسير أبي‎بكر الأصم عبدالرحمن بن كيسان، تفسیری است از ابوبکر عبدالرحمن بن کیسان اصم، یکی از علمای معتزلی قرن سوم هجری که به‎همراه تفسیر ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی (متوفی 322ق)، توسط خضر محمد نبها، گردآوری و تحقیق شده است.

‏تفسير أبي‎بكر الأصم
پدیدآوران	ابن کيسان، عبد الرحمن بن کيسان (نويسنده) ابو مسلم اصفهاني، محمد بن بحر (نويسنده) نبها، خضر محمد (گردآورنده و محقق) سيد، رضوان (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	تفسير ابي مسلم محمد بن بحر الاصفهاني
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 2007م , 1428ق ,
موضوع	تفاسير معتزله تفاسير کلامي - قرن 3ق. تفاسير اهل سنت - قرن 3ق. تفاسير اهل سنت - قرن 4ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

سخن بزرگان پیرامون کتاب

عبدالجبار معتزلی کتاب تفسیر اصم را ستوده و ابوعلی جبائی در کتاب تفسیرش از اصم یاد کرده است. سیوطی تفسیر اصم را جزو تفاسیر اهل بدعت بشمار آورده و مبارک‎فوری آن را از مصادیق این روایت نبوی دانسته است که به کسانی که بدون دانش در وادی تفسیر قدم نهاده‎اند وعده دوزخ داده است. زرکشی اصم را جزو مفسرانی دانسته است که اقوال تابعین را در تفاسی‎‎خود ذکر کرده‎اند.

ساختار

کتاب، با مقدمه‎ای از رضوان سید و مقدمه‎ای از محقق، آغاز شده، سپس مباحث مربوط به دو تفسیر یادشده در دو بخش که هر بخش متشکل از دو باب است، تنظیم گردیده؛ در هر بخش، در باب اول، پژوهش تحلیلی محقق پیرامون مفسر مورد نظر و تفسیر وی و در باب دوم، متن تفسیر ذکر شده است. مباحث مربوط به ابوبکر اصم در بخش نخست و مطالب مربوط به ابومسلم اصفهانی در بخش دوم آمده است.

گزارش محتوا

در مقدمه رضوان، مطالبی پیرامون تفاسیر معتزلی بیان گردیده و در مقدمه محقق، به اهمیت موضوع کتاب و ضرورت پرداختن بدان، اشاره شده است.

بخش اول (تفسير أبي‎بكر الأصم)

باب اول از بخش اول، به زندگی‎نامه ابوبکر اصم و توضیحاتی پیرامون تفسیر وی، اختصاص یافته است و باب دوم آن، متن تفسیر او را از سوره فاتحه تا سوره اخلاص، در بر گرفته است.

از شیوه تفسیر اصم اطلاع چندانى در دست نیست، ولى از اینکه عبدالجبار معتزلى از تفسیر او به «تفسیرعجیب» یاد کرده و ابوعلى جبائى، مفسر بزرگ معتزلى می‎گوید: «اگر اصم به همان فقه و لغت می‎پرداخت، براى او بهتر بود»، مى‎توان به این نکته رسید که دیدگاه‎هاى تفسیرى یا روش تفسیرى او، خوشایند معتزلیان نبوده است.

از جمله ویژگی‎های تفسیر اصم، آن است که وی در نگارش تفسیر خود، از منابع و مصادر فراوانی استفاده کرده که می‎توان آنها را به سه دسته زیر تقسیم کرد: الف)- تفاسیر سلف و گذشتگان، مانند تفسیرهای: ابن عباس، حسن بصری، شعبی، عکرمه، قتاده، ربیع و سدی. ب)- منقولات عامه و مجهول: به‎عنوان مثال، در تفسیر رازی، به نقل از اصم، در تفسیر آیه مبارکه 43 سوره بقر که به پرداخت زکات امر می‎کند، عدم پرداخت زکات از طرف بنی‎اسرائیل، به نقل از برخی، مصداق و أكلهم السحت (المائدة: 62)، دانسته شده است. البته به‎درستی مشخص نیست که این مجهول آوردن مروی‎عنه (به نقل از برخی)، از طرف رازی است یا اصم، لکن بودن این امر از طرف اصم، دارای ارجحیت است؛ زیرا در موارد دیگر از تفسیر اصم، دیده شده است که وی از بعضی از یهود، بدون توضیح اسم و لقب وی، حکایت کرده است که این امر، نشان‎دهنده عادت مفسرین معتزلی در مجهول آوردن راوی است؛ چنان‎که ابوالقاسم کعبی بلخی نیز در تفسیر خویش، در موارد بسیاری، از شخص مجهول حکایت کرده است. ج)- مغازی: اصم در موارد بسیاری، از سیره و غزوه‎های پیامبر(ص) در تفسیر خود، بهره برده است؛ به‎عنوان مثال، در تفسیر آیه مبارکه 172 سوره آل عمران، به تعریف وقایعی که در جنگ احد و بعد از آن اتفاق افتاده، پرداخته و به رغبت برخی مسلمین در مثله کردن اجساد کفار به‎عنوان انتقام از مثله شدن حضرت حمزه، عموی پیامبر(ص) و نهی آن حضرت از این عمل، اشاره کرده است.

اصم در تفسیر خود، در چهار سوره، از اسباب نزول، بحث کرده است که عبارتند از:

1. سوره بقره، آیه 189 و 245 که در آیه اول، از قول حسن بصری استفاده شده و در آیه دوم، به حدیث ابن عباس، استناد شده است.
2. سوره آل عمران، آیه 172.
3. سوره نساء، آیه 64.
4. سوره مائده آیه 93. اصم در این آیه، به روایتی از ابوبکر استناد کرده که از پیامبر(ص) پیرامون کسانی که مرده‎اند و شرب خمر و قمار انجام داده‎اند و یا کسانی که از شهر و آبادی دور بوده و نمی‎دانند که خداوند خمر را حرام نموده و آنان مرتکب شرب خمر می‎شوند، سؤال شده است.

برخلاف آنچه که گفته می‎شود معتزله در استفاده از احادیث نبوی، اهمال می‎کنند، اصم در مواردی از تفسیر خود، به روایت نبوی، استناد کرده است؛ از جمله در آیه 245 سوره بقره و 172 سوره آل عمران.

از جمله ویژگی‎های تفسیر حاضر، آن است که نویسنده در تفسیر برخی از آیات، از آرای کلامی و فقهی، استفاده کرده است؛ به‎عنوان مثال، وی به این نکته اشاره دارد که قرائت در نماز واجب نبوده و در این رابطه، با ابن علیه موافقت کرده، اما با امام شافعی که قرائت فاتحة‎الكتاب را در هر رکعت واجب دانسته، مخالفت کرده است. وی در تفسیر آیه مبارکه 48 سوره فرقان: وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً (و از آسمان، آبى پاک فرود آوردیم)، نتیجه گرفته که وضو با تمام آب‎ها، جایز بوده و در این حکم، با امام اوزاعی، موافقت نموده است.

اصم در تفسیر خود، روایات زیادی را در فضیلت ابوبکر از پیامبر(ص) نقل نموده و منکر تأویل برخی از آیات، از جمله سوره «الإنسان» در شأن حضرت علی(ع) شده است.

مفسرین معتزلی، همواره تمرکز خاصی بر ضرورت آگاهی مفسر کتاب خدا بر علم لغت و نحو داشته‎اند؛ به‎طوری‎که قاضی عبدالجبار (متوفی 413ق)، معتقد بود که مفسر، عالم به توحید الهی و صفات باری تعالی نمی‎شود، مگر آنکه عالم به احوال علم لغت، نحو و اصول فقه باشد، ولذا مفسرین معتزلی، همچون اصم، جبایی، بلخی، اصفهانی و رمانی، همگی اهتمام خاصی به علم لغت، صرف، نحو و معانی داشته و در این میان، اصم از اولین مفسرینی است که اهمیت خاصی به این علوم داده و در تفسیر خود، از آنها بهره برده است؛ به‎عنوان مثال در آیه مبارکه 26 سوره بقره: إِنَّ اللَّهَ لاَ يسْتَحْيي أَنْ يضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً، اصم «ما» را مانند مای موجود در آیه 159 سوره آل عمران: فبما رحمة من الله، زائده دانسته است و در آیه 45 سوره بقره: و إنها لكبيرة، معتقد است که ضمیر «إنها»، به محذوف که «الإجابة للنبي(ص)» می‎باشد، بازمی‎گردد.

اصم پیش از آنکه یک مفسر باشد، یک متکلم است، ولذا در موارد بسیاری از تفسیر آیات، شیوه‎ کلامی و جدلی وی، به‎خوبی مشهود است، از جمله در تفسیر آیه مبارکه 145 سوره بقره.

اصم از شیوه تفسیر قرآن به قرآن نیز استفاده کرده است؛ به‎عنوان مثال، در تفسیر آیه مبارکه 13 سوره توبه: أَ لاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيمَانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ‎، از آیه مبارکه 216 سوره بقره: كُتِبَ عَلَیكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ، استفاده شده و چنین استنباط گردیده که ایشان از قتال و جهاد در راه خدا، کراهت داشته‎اند.

بخش دوم (تفسير أبي‎مسلم)

در باب اول از این بخش، به معرفی مفسر و کتاب او پرداخته شده و در باب دوم آن، متن تفسیر ابومسلم، از سوره بقره تا سوره فلق، آمده است.

ابومسلم اصفهانی از عالمان نامور قرن سوم هجری است و تفسیر او مى‎تواند سرآمد تفاسیر عالمان معتزلى بشمار آید، ولى از آنجا که به‎طور کامل و دقیق به دست ما نرسیده، تفسیر زمخشرى (الكشاف) شهرت بیشترى یافته است. بنابراین آنچه مى‎توان درباره تفسیر ابومسلم دانست، تنها مطالب تفسیرى است که عالمان مختلف در لابه‎لاى تفاسیر و مصنفات خویش از وى ثبت کرده‎اند و البته در این میان یکى از عالمان معاصر هند به گردآورى آراء وى همت گمارده و نام آن مجموعه را «ملتقط جامع التأويل لمحكم التنزيل» نهاده است که به این کتاب نیز دسترسى نداشته ایم و ناگزیر براى پرداختن به دیدگاه‎هاى تفسیرى ابومسلم اصفهانى باید به تفاسیرى که آراء تفسیرى او را به‎عنوان یک دیدگاه در ذیل آیات آورده‎اند، مانند: «مفاتيح الغيب» و «مجمع البيان» و… بسنده کنیم.

بیشتر مفسرانى که پس از ابومسلم به تدوین تفسیر روى آورده‎اند، از تفسیر او بهره برده‎اند، چه امامیه و چه عامه و این خود اهمیت جایگاه تفسیر او را مى‎رساند.

ابومسلم در تفسیر خویش روش‎ها و ملاک‎هاى خاصى را به‎کار بسته که عبارتند از:

1. در تفسیر لغات قرآن، به زوایاى پنهان استعمالات عرب توجه کرده و به معانى رایج بسنده نکرده است؛ به‎عنوان مثال: جمله «صرهنّ» را به معناى «قطّعهنّ» نمى‎گیرد، بلکه به معناى «أملهنّ» مى‎گیرد.
2. او در ارائه نظریات خود از ترکیب‎هاى نحوى خلاف آنچه معروف و مشهور است، بهره جسته تا مقصود خود را از آیه استفاده کند؛ چنان‎که ذیل آیه شریفه 102 بقره با ترکیبى جدید، معنایى جدید از آیه شریفه استفاده کرده است.
3. مهم‎ترین اصلى که ابومسلم اصفهانى در تقریب سخنان خود و استفاده از قرآن به‎کار گرفته، این است که: «القرآن يفسّر بعضه بعضاً». این قانون، گرچه مستند به منبع حدیثى نیست، اما به‎عنوان یکى از پایه‎ها و اصول اساسى تفسیر تلقى شده است و از متأخرین، علامه طباطبایى در مقدمه «الميزان» به آن اشاره کرده است.
4. ابومسلم به تقدیم و تأخیر جمله‎ها توجه کرده و اکتفا بر ظاهر آن نمى‎کند. او ذیل آیه شریفه و لقد همّت به و همّ بها لولا أن رأى برهان ربّه، از همین نکته استفاده کرده و ظاهر قرآن را مقدم بر روایات بسیارى شمرده که در کتاب‎هاى روایى ذکر شده است.

وضعیت کتاب

کتاب تفسیر اصم، به مرور زمان از بین رفته، ولی خضر محمد نبها آرای اصم را که در مفاتيح الغيب رازی، مجمع البيان و دیگر تفاسیر به‎جا مانده، گردآوری و با عنوان «تفسير أبي‎بكر الأصم» چاپ کرده است.

اسامی مصادر و منابع و فهارس عامه هر کتاب (بخش) در انتهای همان کتاب آمده است. این فهارس عبارتند از فهرست‎های: اعلام؛ قبایل و جماعات؛ احادیث نبوی؛ قوافی؛ انصاف و اجزای ابیات؛ سور قرآنی و محتویات کتاب.

در پاورقی‎های هر دو کتاب، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ربانی، محمدحسن، «ابومسلم اصفهانی و تفسیر او»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهش‎های قرآنی، بهار و تابستان 1378، شماره 17 و 18 (30 صفحه، ‎از 270 تا 299)، به آدرس:

   www.noormags.ir/view/fa/articlepage/7502/

3. اثباتی، اسماعیل، «دانشنامه جهان اسلام»، مدخل اصم، ج1، تاریخ انتشار اینترنتی: 05/03/1392، به آدرس اینترنتی:

   http://lib.eshia.ir/23019/1/7276

4. بهرامی، محمد، «قرآن در منظر فرق اسلامی (1)، تلاش‎های قرآنی معتزله»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهش‎های قرآنی، پاییز 1374، شماره 3 (16 صفحه، ‎از 227 تا 242)، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/8655