سفرنامه حاج سیاح به فرنگ
«سفرنامه حاج سياح»، تأليف ميرزا محمدعلى پسر ملا محمدرضاى محلاتى معروف به «حاجى سياح» ((1215 -1304ش) به زبان فارسى است. حدود بيست سال از عمرش را در سفر و سياحت به سرزمين‌هاى مختلف جهان سپرى كرد. مى‌توان گفت بهترين و پرمحتواترين سفرنامه‌اى است كه طى دو قرن اخير توسط يك ايرانى نوشته شده است.
| سفرنامه حاج سیاح به فرنگ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شجاع السلطنه (نويسنده) دهباشی، علی (محقق) |
| ناشر | سخن |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1386 ش |
| چاپ | 5 |
| شابک | 964-91918-8-7 |
| موضوع | اروپا - سیر و سیاحت - قرن 19م.
سفر نامهها سیاح، محمد علی بن محمدرضا، 1252- 1344ق. خاطرات نثر فارسی - قرن 13ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | D 919 /س9س7 |
ساختار
نثر كتاب ساده، توصيفى و احساسى است. به طور كلّى نثر حاج سيّاح از نثرهاى روان و ساده قاجارى، گاه زيبا و خوشايند، مزّين به مثل و اصطلاح، در آميخته با احوال شخصى، معمولاً كوتاه و گزارشى و گاه با خطاهاى دستورى و لغزش‌هاى انشايى همراه است.
گزارش محتوا
سفرنامه حاج سيّاح به فرنگ كه شرح سفرهاى او در اروپاست، در عين حال كه سندى تاريخى است، وصفى دست اوّل از اروپا از نگاه ايرانى سنت‌گرا و شگفتى‌زده كه به همه چيز با ديده اعجاب مى‌نگرد و شايد بيش از آن كه براى ايرانيان جالب توجه باشد، اكنون براى اروپاييان جاذبه دارد. سفرنامه اثر عميقى نيست، نگاهى است بسيط و حتى گاه ساده‌دلانه به ظواهر تمدّنى - فرهنگى غرب. وصف بسيارى ازشهرها و نقاط اروپا در آن تكرارى است و بيشتر بازگو كننده افسوس و حيرت نويسنده است تا تأمّل يا ژرفكاوى او.
از هيچ كجاى سفرنامه بر نمى‌آيد كه نويسنده منابعى را در ايام اقامت در اروپا خوانده باشد و از هيچ ديدارى شرح مكالمه‌اى عميق نقل نشده است. ظاهراً از آنچه به طور گذرا مى‌ديده؛ به طور مرتب يادداشت برمى‌داشته است. البته مشاهده‌گر راستگويى بوده، هر جا كه توانسته آمار و ارقام دقيق آورده و به‌قدر دانش و اطّلاع، راوى امينى بوده است.
حاج سيّاح با افراد بسيارى آشنا شد، با شمارى از سياستمداران و سرشناسان نظير آقاخان محلاتى، پاپ، پادشاه بلژيك، تزار روس، رئيس جمهور امريكا و عده‌اى ديگر ديدار كرد و از سياحت كشورها و مشاهده پيشرفت‌هاى آن‌ها به اين نتيجه رسيد كه علت اصلى پيشرفت غرب آموزش است.
كتاب، آميزه‌اى است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سياسى - اجتماعى و توصيف‌هاى تاريخى كه از دو بخش اصلى و تا اندازه‌اى متفاوت تشكيل مى‌شود: بخش اول تا1311ق و ماجراى پناهنده شدن به سفارت كه بيشتر سفرنامه و خاطره‌نويسى است؛ بخش‌دوم تا 1327ق كه بيشتر تاريخ‌نگارى است. بخش‌هايى از كتاب توضيح دقيق حوادث روز است و به روشنى پيداست كه بر پايه يادداشت‌هاى روزانه تنظيم شده است. قسمتى از كتاب شرح خاطرات زندان است و على فردوسى مى‌گويد كه حاج سيّاح با اين بخش پيشگام حبس‌نامه نويسى در ايران به شمار مى‌آيد. صحنه‌هايى از فقر و بدبختى مردم در خاطرات تصوير و از اوضاع سياسى - اجتماعى به شدّت انتقاد شده است. كتاب در عين‌حال توصيف رويدادهاى بحرانى عصرى از تاريخ ايران و فرايند سياسى شدن سيّاحى روشنفكر و استحاله او به انقلابى حرفه‌اى و وصف جنبه‌هايى منفى و نفرت‌انگيز از حكومتى استبدادى است.
وضعيت كتاب
نسخه خطى سفرنامه به خط ميرزا غلامرضا اصفهانى (خوشنويس) و در مجموعه محمود فرّخ در مشهد قرار دارد. متأسفانه نسخه موجود ناتمام و با سفر سوم حاج سياح به فرانسه ختم مى‌شود. در ابتداى اثر فهرست مندرجات و در پايان نيز، فهرست اعلام و عكس‌هايى از نسخه خطى به چاپ رسيده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب