كامل الصناعة الطبية
كامل الصناعة الطبية، معروف به «ملكى»[۱]و «الكناش الملكى»[۲]، به تشويق عضد‌الدوله ديلمى، پادشاه صاحب نام آل بويه تأليف شد[۳]
| کامل الصناعة الطبیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | موسسه احیاء طب طبیعی (محقق)
موسسه مطالعات تاریخ پزشکی. طب اسلامی و مکمل (سفارش‌دهنده) مجوسی، علی بن عباس (نويسنده) |
| ناشر | جلال‌الدين ج: 1, 2 |
| مکان نشر | قم - ایران ج: 1, 2 |
| سال نشر | 1387 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | R 128/3 /م3ک2 13* |
اين اثر را در كنار «حاوى»، «قانون» و چند اثر ديگر، از منابع مهم در طب طبيعى دانسته‌اند كه در اين ميان، تنها «كامل الصناعة» و «قانون» داراى ترتيبى متعارف و مشتمل بر تمام مباحث نظرى و عملى‌اند.
مؤلف، در مقدمه اين اثر، انگيزه خود را از نگارش اين كتاب، اولاً نگارش اثرى جامع در زمينه طب و ثانياً نقص كتب قدماء در اين زمينه بيان مى‌كند[۴]وى در ادامه با مقارنه بين اين كتاب و كتب مهم پيشينيان در پى اثبات اين مدعاست.
ساختار
اين كتاب، در دو قسمت (جزء) است و هر قسمت آن، شامل 10 مقاله مى‌باشد و مقالات هر جزء نيز خود داراى ابواب متعددى است. مجموع ابواب اين دو جزء - چنان‌كه حاجى خليفه گفته است - 1063 باب است[۵]
شيوه مؤلف در نگارش اين اثر، شيوه رايج بين اطباى گذشته است؛ يعنى در ابتداء به بيان كليات (اركان، امزجه، طبايع، اخلاط و...) مى‌پردازد، آن‌گاه در بخش عملى كتاب، بحث بيمارى‌هاى بدن از سر تا پا و معالجات آنها و نيز شناخت ادويه مفرده و ادويه مركبه (قرابادين) و خواص آنها را متذكر مى‌شود.
مؤلف، در نگارش اين اثر به بسيارى از مصادر پيشينيان استناد جسته است، از جمله: «الصناعة الصغيرة»، «المنصورى فى الطب»، «كتاب ابذيميا»، «كتاب الفصول»، «كتاب انديميا»، «كتاب الكنانيس» و...
گزارش محتوا
جزء اول، در كليات و امور علمى و نظرى و جزء دوم، در امور عملى است. در جزء اول، افزون بر ديباچه و تصدير كتاب به نام عضد‌الدوله و بررسى آثار پزشکان بزرگ و كليات طب، به مسائلى همچون تشريح اعضاى ساده و مركب بدن، قواى طبيعى، علل و علائم و دوره بيمارى‌ها و نقش عواملى چون آب و هوا، غذا، خواب و ورزش در سلامت انسان پرداخته است.
جزء دوم، به بهداشت عمومى، انواع بيمارى‌ها و شيوه درمان آنها از سر تا قدم؛ به‌ويژه دستگاه‌هاى تنفسى و گوارشى و نيز جراحى و سرانجام، انواع ادويه مركبه و شيوه ساخت و تركيب آنها اختصاص داده شده است.
نثر خالى از پيچيدگى مؤلف و نيز تجربيات بالينى او، گاه باعث ترجيح اين اثر بر «قانون» مى‌گردد.
ارزش اين اثر، تنها به نقل قول‌هاى مؤلف نيست. مؤلف، خود، درباره ارزش و جايگاه علمى اثرش مى‌گويد: «فانى اذكر فى كتابى هذا جميع ما يحتاج اليه من حفظ الصحة و مداواة الأمراض... و اذكر من أمر المداواة و العلاج... ما قد وقعت التجارب عليه و اختاره القدماء و صحت منفعته و امتحانه و طرحت ما سوى ذلك»[۶]
اين سخن مؤلف، به گزافه نيست، چرا كه أبوالفرج ملطى نيز در حق اين اثر مى‌گويد: «در زمان خودش اين اثر به‌عنوان يك منبع درسى مورد توجه قرار گرفت تا آنكه كتاب «قانون» تأليف و به جامعه پزشکى عرضه شد و از آن پس، «كامل الصناعة»، كمتر مورد توجه قرار گرفت؛ بااين‌حال، اين اثر از لحاظ علمى بر «قانون» ابن سينا ترجيح دارد»[۷]
دانشمند انگليسى، الگود نيز «قانون» را از نظر علمى ممتاز مى‌شناسد و «كامل الصناعة» را از ديدگاه عملى. همچنين بارهبروس، بخش اندام‌شناسى اين اثر را كامل‌تر از قانون مى‌داند[۸]
وضعيت كتاب
اين اثر تا كنون، دو بار چاپ شده است. يك بار در دو جلد به سال 1294ق، در بولاق و بار ديگر در سال 1387ش، به همت مؤسسه احياء طب طبيعى.
اثر مذكور يك بار توسط حكيم سيد غلام‌حسنين موسوى كنتورى به فارسى ترجمه شده است[۹]همچنين دو بار به لاتين ترجمه گرديده است. علاوه بر اين، تشريح اين كتاب و قانون ابن سينا و منصورى رازى، به نام سه كتاب تشريحى عرب، به سال 1903م، در ليده از شهرهاى هلند چاپ شده است[۱۰]
نسخه مورد استفاده، نسخه تصحيح‌شده توسط مؤسسه احياء طب طبيعى است. مصحح اين اثر بر اساس شش نسخه چاپى و خطى، اين اثر را در دو جلد تصحيح نموده است. مصحح در مقدمه كتاب، به زنگى مؤلف و جايگاه علمى اين نگاشته پرداخته است.
در آخر هر مجلد - علاوه بر فهرست مطالب - فهرست اعلام، امكنه، ستاره‌ها، حيوانات، امراض، كتاب‌ها، و ادويه مركبه هم آمده است.