أنيس المجتهدين في علم الأصول
| نام کتاب | أنیس المجتهدین في علم الأصول |
|---|---|
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 158/88 /ن4الف8 |
| موضوع | اصول فقه شیعه - قرن 12ق. |
| ناشر | ب‍وس‍ت‍ان کتاب قم (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب الإع‍لام الإس‍لامي) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1388 ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12032AUTOMATIONCODE |
انيس المجتهدين تأليف سال 1189ق مولى محمد مهدى نراقى با موضوع اصول فقه است. نويسنده در دو مجلد مهم‌ترين موضوعات علم اصول را با دلائل محكم و به دور از تطويل مطرح كرده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر پنج مبحث مى‌باشد كه مباحث اول و دوم در جلد اول و ديگر مباحث در جلد دوم آمده است. هر مبحث خود از چند باب حاوى چند فصل تشكيل شده است. اين کتاب حاوى قواعد اصولى مهمى است كه بدين شكل در کتاب‌هاى پيشينيان نيامده و نوع دسته‌بندى و ارائه مطالب با ديگر آثار اصولى قبل از وى متفاوت است.
گزارش محتوا
آثار اصولى مولى مهدى نراقى هم از جهت حجم و كميّت و هم از نظر محتوا و نظريه‌پردازى، قابل مقايسه با آثار ديگر علماى قبل و پس از ايشان نيست. معمولاً هدف عمده در اين آثار تنقيح مبانى علم اصول و دسته‌بندى منظم قواعد اصولى و از همه مهم‌تر پاسخ‌گويى به شبهات و القائات اخباريون مى‌باشد. لذا برخى از اين تأليفات، مانند تجريدالاصول بدون استدلال و تفصيل آمده و برخى ديگر مفصّل و حاوى جميع استدلال‌ها، اقوال و مناقشات در همه ابواب مقدماتى و اصلى علم اصول مى‌باشد. برخى نيز مانند کتاب حاضر از نظر استدلال و مناقشه در حدّ متوسط است.
نراقى در مقدمه کتاب ضمن بيان جايگاه علم اصول در استنباط احكام شرعى به انگيزه نگارش اين اثر ارزشمند اشاره كرده است. وى مى‌گويد كه ضمن بررسى كتب اصولى، فوايد فراوانى را يافته است كه در اكثر كتب علما ذكر نشده است؛ لذا اين مطالب را در اين اثر ذكر كرده تا مورد استفاده دوستان و دانشمندان قرار گيرد.
در ادامه رئوس مطالب کتاب را جهت آشنايى بيشتر با سبك مؤلف در تقسيم مباحث علم اصول ذكر مى‌كنيم:
1- مقدمات: باب اول کتاب در چند فصل به تعريف علم اصول، موضوع علم اصول، فايده و شناخت علم اصول اختصاص دارد. مؤلف معتقد است كه مبادى دو قسم است: تصورى و تصديقى كه از جمله مبادى تصوريّه علم اصول تصور احكام پنج‌گانه و متعلقات آنهاست و در باب سوم آنها را تحت عنوان مبادى احكاميّه ذكر مى‌كند. اما مبادى تصديقيّه بخشى از مسائل علم كلام و عربى و منطق است و به جهت شدت احتياج به برخى مسائل لغوى در تفريع برخى از فروع بر آنها، آنها را تحت عنوان مبادى لغوى ذكر مى‌كند. اين باب نيز مشتمل بر چند فصل است.
وى در دومين فصل اين باب به تفصيل بحث حسن‌وقبح عقلى را مطرح مى‌كند و در باب لزوم پرداختن به اين بحث مى‌گويد: از آن جا كه بحث درباره مبادى احكاميّه پيرامون حكم و حاكم و محكوم‌فيه و محكوم‌عليه است، و شناخت حكم كننده (حاكم) متوقف است بر كنكاش درباره حسن‌وقبح، تا دانسته شود كه آنها در چه صورت شرعى‌اند تا حاكم در آنها شارع باشد و در چه صورت عقلى‌اند تا حاكم در آنها عقل باشد، و نيز آيا تلازمى بيان حسن‌وقبح شرعى و عقلى هست تا اين كه هم عقل و هم شرع، هر دو حاكم باشند؟ از اين روى دانشمندان بر آن شده‌اند تا بحث درباره حسن و قبح را پيش كشند و درباره عقلى يا شرعى بودن آنها دو بحث كنند. سپس در طى چند امر به تفصيل به موضوع حسن و قبح عقلى مى‌پردازد و نظريّه مجتهدان و معتزله را در برابر اخباريون و اشاعره تقويت مى‌كند.
2- ادله شرعيه: باب اول و دوم به کتاب و سنت اختصاص دارد. در باب اول معناى لغوى و شرعى کتاب، عدم تحريف قرآن، تعريف محكم و متشابه و نص و ظاهر و مباحثى مانند آن طرح شده است. در باب بعد حقيقت خبر و اقسام آن، و اقسام تواتر، تعريف خبر واحد و حجيّت آن و مطالب بديع و مفيدى پيرامون خبر واحد و شرايط عمل به آن، هم‌چنين تسامح در ادلّه سنن مورد بررسى قرار گرفته است. آنچه در تتميم اين باب به چشم مى‌خورد اقسام حديث از ديدگاه فاضل نراقى است كه به تفصيل شبيه آنچه در علم درايه پيرامون اقسام حديث مى‌آيد، ذكر شده است.به نظر مى‌رسد مؤلف بسيارى از نظريات رجالى و علم‌الحديثى خود را در اين فصل آورده است و جزئيات مربوط به سند و دلالت حديث را مانند آنچه در مقدمات علم رجال مى‌آورند، مفصّل بيان كرده است.
در باب سوم ابتدا تعريفى از اجماع ارائه شده و سپس به مباحثى مانند حجيت اجماع، امكان وقوع اجماع، مدرك حجيت اجماع نزد اماميه و اقسام اجماع پرداخته شده است.
ادلّه عقليّه در باب چهارم و تحت عناوين اصل برائت، استصحاب حال‌العقل، استصحاب حال‌الشرع و تلازم بين حكم عقل و شرع مطرح شده است. در آخر نيز چهار موضوع استقراء، احتياط، استحسان و مصالح مرسله مورد بررسى قرار گرفته است.
نويسنده در آخرين باب اين مبحث به تفصيل اركان قياس و تقسيمات آن را برشمرده و بر مبانى عامّه مناقشه را مورد مناقشه قرار مى‌دهد و تنقيح مناط و قياس منصوص‌العلّة را به عنوان مدارك عقلى احكام بررسى مى‌كند. تفصيلى كه مؤلف پيرامون قياس آورده است، قابل تأمّل و امعان نظر است.
3- مشتركات کتاب و سنت: اكنون رسم بر آن است كه بحث از اوامر و نواهى، خاص و عام و.... را در ابتداى کتاب‌هاى اصولى و به عنوان مباحث مقدماتى يا لفظى ذكر مى‌كنند. اما مؤلف بر حسب سير منطقى و به هم پيوسته‌اى كه در کتاب انتخاب كرده، پس از بيان كليات ادلّه احكام و استدلال بر آنها، در اين مبحث به محتواى اين ادلّه توجه كرده و چگونگى دريافت حكم از آنها و قواعد اين كار را توضيح مى‌دهد. مشتركات کتاب و سنت، بخشى تفصيلى و استدلال پيرامون اوامر و نواهى، عام و خاص، مجمل و مبيّن، ظاهر و مؤوّل و منطوق و مفهوم است.
4- اجتهاد و تقليد: اين مبحث حاوى برخى نظريات بديع و روشنگرانه درباره تقابل فكر اصولى و اخبارى است و از آن‌جا كه وى شروط خاصّى را براى اجتهاد برمى‌شمارد، قابل تأمّل و دقت بيش‌ترى است.
5- تعادل و تراجيح: مؤلف اصناف مختلف تعارض را از حيث سند و دلالت به خوبى دسته‌بندى و تقسيم مى‌كند و ترجيح در هر مورد را با دليل برمى‌شمارد.
به طور كلى مى‌توان گفت كه کتاب «انيس المجتهدين» از منابع بسيار غنى و ارزنده اصولى است و هنوز هم پس از گذشت دو قرن، تازگى و طراوتى در خور دارد؛ به‌خصوص آن‌كه سبك دسته‌بندى و ارائه مباحث اصولى آن مى‌تواند الگويى براى نسل حاضر حوزه‌هاى علميه باشد.
وضعيت کتاب
محقق کتاب در مقدمه به 14 نسخه از اثر اشاره كرده كه وى بر نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشى اعتماد كرده است. ويژگى اين نسخه اين است كه با نسخه اصل و چهار نسخه ديگر مقابله و مجدداً به امر نويسنده توسط محمد طاهرآبادى از شاگردان مؤلف، تصحيح شده است. در ابتداى هر يك از مجلدات فهرست اجمالى و در انتهاى آنها فهرست تفصيلى مطالب آمده است. پاورقى‌هاى کتاب داراى ارجاعات و مطالب مفيدى است.
منابع مقاله
1- مقدمه و متن کتاب
2- مقاله يك كوير- دو اقيانوس، سيد مهدى طباطبايى، مجله آينه پژوهش، فروردين و ارديبهشت 1381، شماره 73، ص97 تا 106
پیوندها
مطالعه کتاب أنیس المجتهدین في علم الأصول در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور