كتاب في الأخلاق و العرفان
كتاب في الأخلاق و العرفان، به زبان عربى، از مؤلفى ناشناخته است كه توسط رضا استادى تحقيق شده و به درخواست ايشان واعظ‌زاده خراسانى مقدمه‌اى بر آن نگاشته است. به گفته محقق محترم، احتمالا اين كتاب اثر يكى از علماى قرن پنجم هجرى است.
| کتاب في الأخلاق و العرفان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مؤلف ناشناخته (قرن 5 یا 6ق) (نويسنده) استادی، رضا (مصحح) |
| ناشر | آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى |
| مکان نشر | مشهد مقدس - ایران |
| سال نشر | 1387 ش یا 1429 ق |
| چاپ | 2 |
| شابک | 978-964-444-817-1 |
| موضوع | احادیث اخلاقی
اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 اخلاق عرفانی - متون قدیمی تا قرن 14 عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 282/6 /ف9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
در اين كتاب، 78 موضوع اصلى و چند موضوع فرعى مطرح شده است. موضوعات كتاب، مربوط است به ادب، اخلاق، عرفان، كلام، طب، افلاك، نجوم و...
نويسنده، در تبيين مطالب از قرآن و روايات و گفتار بزرگان حديث و فقه و عرفان بهره برده است و از منابعى همچون انجيل، تورات، زبور، الإعتقاد، الميزان و المفتخر استفاده كرده است.
گزارش محتوا
محقق كتاب، در مقدمه خويش، ابتدا از ماجراى برخوردش به اين كتاب و مطالعه آن و ارزشمند يافتنش و اشتغال به تصحيح و تنقيح و آماده چاپ كردن آن سخن گفته است و سپس مفصلا به معرفى و توصيف كتاب، پرداخته است.
وى مى‌گويد: ممكن است مصنف كتاب، از مفسرين قرآن كريم باشد؛ زيرا در بسيارى از موارد، آيات قرآن را به‌طور مزجى تفسير نموده است.
به گفته محقق، نويسنده، 9 دعا را منسوب به اميرالمؤمنين نقل كرده كه همگى با اختلافى در كلمات و جملات و تقديم و تأخير، شبيه دعاهاى صحيفه سجاديه‌اند. همچنين احاديثى را از اميرالمؤمنين نقل نموده كه با آنچه در «نهج‌البلاغة» آمده، تفاوت دارد و اين، دليل بر آن است كه از كتابى غير از «نهج‌البلاغة» نقل كرده است.
براى رواياتى كه ذكر نموده، سلسله سند ذكر نكرده، جز يك يا دو مورد و اكثر با لفظ قيل به احاديث اشاره كرده است.
همچنين پاره‌اى مباحث كلامى را كه مناسب با عقايد شيعى است، مطرح كرده است. به مسائل ادبى نيز اشاره كرده و مطالبى را درباره افلاك و كواكب، طب و طبائع انسان و انواع علم، آورده كه دال بر وسعت علمى وى مى‌باشد.
آقاى واعظ‌زاده خراسانى، در مقدمه خويش كه به درخواست محقق كتاب نگاشته است، مطالب متنوعى را درباره كتاب و نويسنده آن مطرح كرده و در پايان نوشته: اين كتاب، مجموعه‌اى از ادب و عرفان و اخلاق است و على‌رغم مختصر بودنش، بر كتاب «إحياء العلوم» غزالى ترجيح دارد؛ كافى است كه به مقايسه باب صبر در هر دو كتاب بپردازى.
موضوعات مورد بحث در اين كتاب عبارتند از: حسن خلق، حسن جوار، اخوت، تصوف، برخوردهاى ارزشمندى كه در ميان مردمان رايج است و حفظ آنها و آگاهى يافتن بر آنها ضرورى است، حسب و نسب، سخاوت، مروت و جوانمردى، اسلام، احسان، اقرار، شهادت دادن، تصديق، صدق، دين و معناى آن، ملت، فطرت، طاعت، عبادت، برّ و نيكى، توحيد، معانى بلند و ارزشمند همچون تسبيح، تحميد و...، علم، بيان علم، انواع علم، ادب، عقل، حكمت، معرفت، يقين، هدايت، الهام، حجت، نسبت داده شدن امورى همچون لطف و توفيق و حرمان و عصمت و خذلان و تأييد و تسديد و تقريب و تبعيد، همچنين غضب و سخط و بغض و رحمت و رضا و حب و اسف و ضحك و صبر و حيا و ملالت به خداوند، اوصافى همچون نفس و ذات و عين و وجه و يد و جنب و ساق و سعه و قوت و مجىء و اتيان و جد كه در قرآن در مورد خدا به كار رفته است، قضا و قدر، عرش و كرسى، لوح و قلم، افلاك و كواكب، عالَم، نفس اماره و لوامه و مطمئنه، نفس و روح و قلب، طب و طبايع انسان، بيمارى‌ها و پاداش بيمار، خزائن، غيب، دعوت حق، كتب آسمانى، رحمت و رأفت، نعمت‌هاى خدا، تواضع و كبر، امور گران‌قدرى كه حفظ آنها و پرهيز از ضد آنها لازم است، اقسام و انواع ذكر، فقر و غنا، درجات مؤمنان، نعمت، فضل خدا، عفو، فضل و عدل، سعادت و شقاوت، حق و معناى آن، دوستان و دشمنان، سراى رنج و اندوه، رنج و گرفتارى، دولت، روزى و سبب آن، توكل و تفويض و تسليم، اخلاص، زهد و رغبت و صفت زاهد و راغب، رضا و سخط، شكر و كفران، قناعت، صبر و معناى آن، استقامت، توبه و شرايط آن، ورع و تقوا، عبرت و تفكر، حق اولاد، دنيا.
مؤلف، در ذيل هر عنوان، مطالب مربوطه را از منابع متعدد ذكر مى‌كند؛ مثلا در در ذيل عنوان «ذكر حسن الخلق»، مى‌نويسد: گفته شده است خلق انسان نيكو نمى‌شود مگر با نظر در آداب ملوك و سيره حكما و سنن انبياء و اخلاق اوصياء و رياضت نفوس و وادار كردن آن به عادات زيبا و... (متن كتاب، ص 26).
يا در ذيل عنوان «ذكر حسن الجوار»، اين سخن را از پيامبر اسلام نقل مى‌كند: «حرمت همسايه مانند حرمت مادر است» و اين سخنان را از ديگران: «حسن جوار باعث عمارت و آبادى خانه مى‌شود»، «نخست همسايه سپس خانه» و... (متن كتاب، ص 29).
يا در ذيل عنوان «ذكر الأخوة»، از قول شخصى ملقب به حافظ مى‌نويسد: «برادرى بر چهار گونه است: برادر دينى كه شريف‌ترين گونه است چنان‌كه قرآن مى‌گويد: «إنما المؤمنون إخوة فأصلحوا بين أخويكم و اتقوا الله» في ترك حقوق الإخوان «لعلكم ترحمون» (حجرات، 10)؛
برادرى نسبى كه خود بر سه قسم است: برادرى از جانب پدر نه مادر، برادرى از جانب مادر نه پدر، برادرى از جانب پدر و مادر؛
برادرى رضاعى و برادرى مؤاخات، مانند مؤاخات رسول خدا بين ابوبكر و عمر، بين عثمان بن عفان و عبدالرحمان بن عوف، بين طلحه و زيبر و بين سيد اوصياء و خودش؛ چرا كه در ميان صحابه همتايى براى حضرت رسول جز اميرالمؤمنين نبود (متن كتاب، ص 31).
يا در ذيل عنوان «ذكر السخاء»، از قول حافظ مى‌نويسد: سخاوت بر دو قسم است: آشكار و پنهان. آشكارش، بذل و بخشش است و پنهانش، رضايت خاطر در هنگام بخشش (متن كتاب، ص 48).
يا در ذيل عنوان «ذكر المروة و الفتوة»، از قول حافظ مى‌نويسد: مروت بر دو قسم است: دينى و دنيوى. اولى، پارسايى است در نهان و آشكار و... و دومى، خوددارى از آزار خويش و بيگانه و... (متن كتاب، ص 54)
وضعيت كتاب
فهرست‌هاى «احاديث»، «آثار»، «اشعار»، «اعلام»، «طوائف و قبائل و فرق»، «اماكن و بلدان»، «كتب»، «مصادر تخريج» و «مطالب» در پايان كتاب ذكر شده است.
پاورقى‌ها، اختصاص به آدرس آيات و روايات و منابع و توضيح پاره‌اى از واژه‌هاى دشوار دارد.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب.