تفسیر الشهید زید بن علي

تفسير الشهيد زيد بن علي(ع) المسمى تفسير غريب القرآن، از جمله كتب تفسيرى عربى منسوب به زيد فرزند امام زين‌العابدين(ع)(شهادت 121ق) است كه با تحقيق حسن محمدتقى حكيم منتشر شده است. اهميت اين كتاب به دليل قدمت آن است و اينكه از قديمى‌ترين كتبى است كه در علم لغت و تفسير به دست ما رسيده است. اين كتاب پس از سال 118ق، تأليف شده است.

تفسیر الشهید زید بن علي
پدیدآوران	زید بن علی بن الحسین(ع) (نويسنده) حکیم، حسن بن محمدتقی (محقق)
عنوان‌های دیگر	تفسیر غریب القرآن
ناشر	الدار العالمیة
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1412 ق یا 1992 م
چاپ	1
موضوع	غریب القرآن قرآن - واژه‌نامه‎ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏82‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏9‎‏ت‎‏7‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب را يكى از شاگردان وى به نام عمرو بن خالد واسطى گردآورى و تدوين كرده است. آن‌گونه كه تراجم‌نويسان گفته‌اند برخى از سوره‌هاى اين اثر، به‌ويژه سوره «فاتحةالكتاب» و «البقره» در زمان حبس - پنج ماه - زيد بن على(ع) در زندان شام نگاشته شده است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه مفصل از محقق كتاب و متن تفسير است. بعد از مقدمه، تفسير غريب القرآن زيد بن على(ع) آورده شده است كه در اين قسمت به ترتيب مصحف، واژه يا واژگان غريب هر 114 سوره قرآن كريم از سوره «فاتحةالكتاب» تا «الناس» معنا شده است.

گزارش محتوا

اين كتاب شامل مقدمه‌اى مفصل به قلم محمدتقى حكيم است كه در آن بخش‌هاى مختلفى از جمله شرح حال زيد از ولادت تا شهادت، نام والدين، القاب، مناقب، تأليفات وى، راويان، دلايل قيام زيد، فرقه زيديه و معرفى تأليفات ديگر در زمينه غريب القرآن به ترتيب قدمت آنها آورده شده است. توضيحاتى پيرامون تفسير غريب القرآن زيد بن على(ع) و شيوه تحقيقى محقق كتاب از ديگر مطالب مقدمه است.

در اينجا به روش‌شناسى كتاب غريب القرآن مى‌پردازيم كه البته برخى از موارد ذيل مانند شماره‌هاى 7 و 9 از نقاط ضعف اين اثر بشمار مى‌روند:

1. ريشه‌هاى مشترك يا غير مشترك، از حجم 6236 آيه قرآن كريم، مجموعاً 2786 آيه از سور مختلف قرآن كه داراى 1152 ريشه مشتركند، در اين اثر بررسى شده است.
2. شرح و بيان كلمات پيچيده و غريب و بررسى لغوى و معنايى و توضيح مفردات آنها.
3. بررسى لغاتى كه غير لغت قريش در قرآن آمده است.
4. شرح جملات و عبارات قرآنى.
5. بررسى واژه يا واژگان و عبارات قرآنى به لحاظ تفسيرى.
6. بررسى به لحاظ مصداق.
7. بيان اقوال متعدد در تفسير كلمه‌اى واحد، به‌طورى‌كه ترجيح واحدى در آن يافت نمى‌شود.
8. استفاده نكردن از نظريات برخى از اهل تسنن.
9. بيان نكردن شأن نزول آيات، به‌ويژه آيات مربوط به اهل بيت(ع).

در «معجم المعاجم» به اين كتاب اشاره‌اى نشده است و دكتر سزگين نيز در ضمن فهرست‌نگارى آثار تفسيرى آن دوره، فقط به نام آن اشاره‌اى نموده و در بخش معرفى كتب فقهى است كه در مورد آن و نيز نسخ و رواياتش بحث مبسوطى كرده است. از مجموع اين مطالب چنين فهميده مى‌شود كه گويا اين اثر بيشتر جنبه فقهى دارد تا تفسيرى؛ درهرصورت با توجه به اينكه عنوان «غريب القرآن» دارد نمى‌توان در تاريخ علم مفردات قرآن از ذكر آن غفلت نمود.

وضعيت كتاب

در انتهاى كتاب، فهرست مصادر، آيات، قرائات قرآنى، معانى فواتح سور، آثار و اخبار، لغت، شعر، اقوال عرب، لهجه‌هاى عربى، لغات بيگانه، اضداد، اعلام، امم و قبايل و ملل و نحل، اماكن و شهرها، حيوانات، گياهان و فهرست مطالب كتاب آمده است.

در پاورقى كتاب اختلاف نسخ، تصحيح تصحيف‌ها و تحريف‌ها، توضيحات برخى آيات و عبارات با استفاده از ديگر منابع و ارجاع به آنها آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. درآمدى بر تفسير واژه‌هاى قرآن، شكورى، ابوالفضل، نامه مفيد، زمستان 1374، شماره 4.

3. تفسير غريب القرآن از منظر معرفى و نقد، حسين گلزار، مريم، بينات، سال پانزدهم، پاييز 1387، شماره 3.