تبيان الصلاة
تبيان الصلاة مباحث صلاة درس خارج فقه آيت‌اللّه حاج آقا حسين بروجردى است كه از سال 1367ق آغاز شده و توسط شاگرد فاضلش آيت‌اللّه على صافى گلپايگانى تقرير شده است. اين تقريرات در هشت جلد و به زبان عربى مى‌باشند.
| نام کتاب | تبیان الصلاة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | تقریرا لبحث... السید حسین الطباطبائی البروجردی |
| پدیدآورندگان | صمدی بهبهانی، محمد (مقدمه نويس)
بروجردی، حسین (نويسنده) صافی گلپایگانی، علی (مقرر) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 186 /ص2ت2 |
| موضوع | نماز |
| ناشر | گنج عرفان |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1384 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE679AUTOMATIONCODE |
ساختار
در جلد اول مباحثى درباره وجوب نماز، نمازهاى واجب، نماز جمعه و نماز مسافر بيان شده است. در دومين جلد كتاب تتمه مباحث مربوط به نماز مسافر آمده و در جلد سوم به مقدمات نماز به صورت استدلالى پرداخت شده است. مقدمات نماز جلد چهارم كتاب را نيز در بر گرفته است، اما از جلد پنجم بحث از افعال نماز شروع شده و از نيمه دوم جلد ششم قواطع نماز مورد بحث قرار مى‌گيرند. در جلد هفتم خلل نماز و قضاى نمازها و نيز نماز جماعت مطرح شده‌اند. در آخرين و هشتمين جلد كتاب هم شك در نمازها، نماز احتياط، مباحثى در انقلاب ظن و شك و سجده سهو عنوان گرديده‌اند. همان گونه كه ملاحظه شد كل مباحث مربوط به صلاة در ده مقصد دسته بندى شده‌اند كه ما در اين‌جا گزيده‌اى از مباحث مطرح شده در اين مقاصد ده‌گانه را عنوان مى‌نماييم.
گزارش محتوا
مقصد اول: مؤلف قبل از پرداختن به مطالب مقصد اول كه بحث از مقدمات نماز است، چند مبحث را مورد بررسى قرار داده كه اولين آنها بحث از جايگاه نماز و اينكه مخترع اسلام نيست، مى‌باشد. ايشان مى‌فرمايد: نماز قبل از اسلام نيز بوده و اختصاصى به اين دين مبين ندارد، نهايتا شايد صورت آن تغيير يافته است كه به حسب شرايع گوناگون صور مختلفى به خود گرفته است.
نه نماز به عنوان نمازهاى واجب به نقل از مرحوم علامه در قواعد برشمرده شده‌اند كه عبارتند از: نمازهاى يوميه، نماز جمعه، نماز عيدين، نماز آيات، نماز زلزله، نماز كسوف و خسوف، نماز طواف، نماز اموات و نمازى كه به واسطه نذر و مشابهات آن بر انسان واجب مى‌شود. اما واجب و مستحب بودن بعضى از نمازها مورد اختلاف بين شيعه و سنى است كه مؤلف در اين‌جا مشخص كرده است. امّا نماز جمعه نمازى است كه وجوبش از مسلّمات برشمرده شده است. در اين مقدمه؛ يعنى قبل از پرداختن به مقاصد ده‌گانه در چند فصل، چند مورد از نمازها ياد شده‌اند كه اول آنها نماز جمعه مى‌باشد. ايشان در اين فصل به كيفيت وجوب نماز جمعه، آيات دالّ بر وجوب نماز جمعه، شأن نزول آيه آخر سوره جمعه، به دست سلطان بودن اقامه نماز جمعه اعم از سلطان حق و سلطان باطل، ذكر بعضى روايات كه بر واجب عينى بودن نماز جمعه دلالت دارند و چند مطلب مهم ديگر اشاراتى نموده است.
همان گونه كه سابقا اشاره شد نماز مسافر دومين فصل اين بخش از مباحث صلاة را در بر گرفته است. اين مباحث طبق ترتيبى است كه آيت‌اللّه بروجردى درس خود را طبق آن تنظيم نموده‌اند و طبق ياد آورى مؤثر دوّمين سال درس صلاة ايشان در مورد نماز مسافر مى‌باشد. نماز مسافر داراى دو جهت مى‌باشد: اول شكسته شدن نمازهاى چهار ركعتى؛ به معنى دو ركعتى شدن آنها و جهت دوم شروط شكسته شدن نمازها كه در ضمن پنج شرط بررسى شده‌اند.
بعد از اين توضيحات كه البته دو سال از درس مؤلف مى‌باشند، مقدمات نماز شروع شده‌اند. شش مقدمه براى نماز ذكر گرديده كه اول آنها تعداد نمازهاى واجب و مستحب مى‌باشد.
مؤلف، مى‌فرمايد: مراجع در كتب فقهى خود در مقدار نمازهاى واجب و مستحب اختلاف كرده‌اند به طورى كه بعضى تعداد فرائض را شش مورد، بعضى ديگر هفت مورد و برخى ديگر نه مورد شمرده‌اند، اما آنچه طبق نص و فتواى عامّه و خاصّه مى‌باشد هفده ركعت بودن نمازهاى يوميّه است. در مورد نافله نمازها هم اقوالى هست كه البته اين اختلاف برگرفته از دو دسته روايت مى‌باشند.
مقدمه دوم از مقدمات نماز مربوط به اوقات آنها مى‌باشد؛ مؤلف مى‌فرمايد: شكّى نيست كه نمازهاى يوميّه جزو واجبات موقّت مى‌باشند و قبل و بعد از وقت به جا آوردنشان جايز نمى‌باشد.
اين موضوع از ضروريات دين و مورد اتفاق شيعه و سنى بوده، آياتى از قرآن كريم نيز بر آن دلالت صريح دارند، مانند آيه 78 سوره اسراء كه مى‌فرمايد: «اقم الصلاة لدلوك الشمس إلى غسق الليل و قرآن الفجر إنّ قرآن الفجر كان مشهودا».
مقدمه سوم در مورد قبله مى‌باشد كه به قول مؤلف در همه اديان توجه به قبله‌اى خاص مورد نظر بوده است؛ براى مثال قبله يهوديان بيت المقدس، قبله نصرانيان مشرق و محل طلوع خورشيد، قبله مجوسيان آتشكده‌ها و قبله مسلمانان كعبه مقدس مى‌باشد.
چهارمين مقدمه از مقدمات نماز كه در چهارمين سال تدريس مؤلف ذكر شده ستر و ساتر مى‌باشد. پوشاندن بدن توسط مكلّف در هر حالى لازم بوده كه اين امر در مورد نماز نيز با شرايطى خاص وجود دارد. بحث از لباس نمازگزار هم در همين بخش مطرح گرديده است. مقدمه پنجم درباره مكان نمازگزار مى‌باشد كه در دو بخش از آن بحث شده است: اول اينكه جاى نماز بايد تحت ملكيت نمازگزار باشد يا وى مأذون از تصرف در آن مكان باشد. بخش بعدى اينكه محل نماز مرد و زن در جايى كه كنار هم به نماز ايستاده‌اند چگونه بايد باشد.
مقدمه ششم درباره اذان و اقامه مى‌باشد؛ مؤلف مى‌فرمايد: آنچه از اذان و اقامه به ذهن متبادر مى‌شود اين است كه اذان و اقامه ندا براى نماز هستند همان گونه كه در تفسير آيه «إذا نودي للصلاة من يوم الجمعة»، معنى نودى را اذان بيان كرده‌اند. اين مبحث در مورد نماز جماعت معلوم و مشخص است اما در نماز فراداى براى اذان و اقامه چه جايگاهى ترسيم شده است، ايشان مى‌فرمايند: در روايات ما آمده كه با گفتن اذان در نماز فراداى يك صف از ملائكه در پشت سر نمازگزار تشكيل مى‌شود كه با گفتن اقامه تعداد صفوف به دو صف مى‌رسد. ايشان حقيقت اذان و اقامه را خارج از حقيقت نماز دانسته‌اند و بر مدعاى خود ادله‌اى را ذكر نموده‌اند، امّا اينكه اين عمل در ادله ما واجب شمرده شده‌اند يا مستحب، عنوان مطلب بعدى است كه مؤلف مى‌فرمايد: دليلى بر وجوب آنها پيدا نكرده‌ام و آنچه به نظر من حق است استحباب آنها مى‌باشد.
مقصد دوم: مقصد دوم در افعال نماز مى‌باشد كه از نيّت شروع مى‌گردد، اما اينكه حقيقت نيّت چيست و به چه صورت انجام مى‌شود و در كلمات بزرگان چگونه تلقى شده است، مباحثى هستند كه در اين قسمت مشخص شده‌اند. از آن‌جايى كه نيّت در تمام عبادات شرط مى‌باشد، فلذا بحثى كلّى‌تر راجع به آن طرح شده است. يكى از مهم‌ترين مباحث هم درباره نيّت بحث عدول از نيت مى‌باشد؛ به اين معنا كه آيا مى‌توان نيّتى را كه در نماز ظهر شده تغيير داده و نيّت نماز ديگرى كرد؟ قيام، دوّمين فعل نماز است. تكبيره الاحرام، قرائت، ركوع، سجود، تشهد و سلام بقيه افعال نماز مى‌باشند.
مقصد سوم: سومين مقصد از مباحث صلاة در مورد قواطع نماز مى‌باشد. قواطع نماز اعمالى هستند كه باعث قطع شدن يا بطلان نماز مى‌شوند. اين قواطع ممكن است عمدى يا سهوى باشند كه مؤلف در مورد هر دوى آنها به تفصيل سخن گفته است. تكفير و تكفّف اولين مورد از قواطع نماز مى‌باشد كه البته طبق نظر علماى شيعه مى‌باشد. اخبار بسيارى نيز در اين مورد از معصومين(عليهم‌السلام) رسيده كه مؤلف در كنار آنها به نظريات علماى اهل سنت نيز اشاره نموده تا بدعت بودن اين عمل از ديدگاه آنها نيز مشخص شود. به عنوان ياد آورى بايد بگوييم تكفير و تكفف به معنى بسته نگه داشتن دست‌ها در حالت قيام نماز و در حالت نشسته مى‌باشد كه معمولا غالب مذاهب اهل سنّت انجام مى‌دهند.
برگرداندن رو به اطراف، قهقه، گريه، حدث، سخن گفتن، انجام دادن كارهاى زيادى كه جزو اعمال نماز نيستند، خوردن و آشاميدن و گفتن آمين بعد از پايان سوره حمد كه باز عملى از اعمال اهل سنّت بر مبناى بدعت مى‌باشد، ديگر قواطع نماز هستند.
مقصد چهارم: اين مقصد درباره خلل واقعه در نماز است كه از سوى بزرگان فقها گاهى به صورت كتابى مستقل به رشته تحرير درآمده است. مؤلف در ذيل اين مقصد به تعدادى از قواعد فقهى جارى در اين بخش نيز اشاره نموده است؛ قاعده فراغ، قاعده لا تعاد، شك بعد از وقت و قاعده تجاوز از آن جمله مى‌باشند.
مقصد پنجم: قضاى نمازها مطلب عنوان شده در مقصد پنجم مى‌باشد. ايشان ابتدا به مسلّم بودن قضا در ميان اهل سنت و شيعيان اشاره كرده و در دو مقام بحث را قابل پى‌گيرى مى‌داند؛ جهت اول از بابت شخصى كه قضا بر وى واجب شده و جهت دوم از حيث خصوصيات معتبره در قضا مى‌باشد. ايشان در تتمه اين بحث به مسئله مبتلابهى اشاره كرده‌اند تحت اين عنوان كه آيا در خواندن نمازهاى قضا ترتيب شرط مى‌باشد يا نه؟
مقصد ششم: نماز جماعت عنوان مقصد ششم است كه از مباحث مهم و دامنه‌دار در كتاب صلاة مى‌باشد. اولين فصل در متابعت مأموم از امام مى‌باشد؛ اين از مطالب اتفاقى بوده و در دو بخش قابل بحث است: اول وجوب متابعت و عدم آن از جهت عدم جواز تقدم مأموم بر امام دوم وجوب متابعت و عدم آن از جهت عدم جواز تأخر مأموم از امام و بحثى از محقق در اين باره كه مستحب است كسى كه قبلا به صورت فراداى نماز خوانده با پيدا كردن جماعتى نماز خود را اعاده كند. نمازى كه به جماعت خواندنش صحيح است و بر عكس نمازهايى كه نمى‌توان به جماعت خواند و نيت امام جماعت از جمله مطالبى هستند كه در اين مقصد تبيين گرديده‌اند.
مقصد هفتم: شكّيات نماز مطلب ديگرى است كه مقصد هفتم كتاب را به خود اختصاص داده است. بحث از شكّيات در بعضى از آثار فقهى در ذيل خلل نماز ذكر شده است، اما مؤلف آن را به طور مستقل ذكر كرده. اين شكيات در دو مورد قابل بحثند: اول شكيات منصوصه كه در قالب پنج شك در روايات ما ذكر شده‌اند. دوم شكيات غير منصوصه كه دامنه گسترده‌ترى دارند.
مقصد هشتم: مقصد هشتم در نماز احتياط مى‌باشد. چند سؤال در اين بخش به عقيده مؤلف قابل طرح بوده‌اند كه تك تك پاسخ داده شده‌اند؛ از جمله اينكه آيا نماز احتياط تكبيره الاحرام دارد يا نه؟
مقصد نهم: انقلاب ظن و شك در مقصد نهم بحث شده كه تقريبا بحثى ابتكارى بوده و مؤلف در چند جهت مسائل را طرح كرده و مورد بررسى قرار داده است.
مقصد دهم: آخرين مقصد كتاب درباره سجده سهو بوده كه اصل وجوب آن و چگونگى به جا آوردنش و نيز موارد وجوبش مورد بحث و بررسى واقع شده است