الأموال (قاسم بن سلام)
الأموال، اثر ابوعبيد، قاسم بن سلام (154 - 224ق)، در رابطه با نظام مالى اسلام(مباحث مربوط به اموال مسلمانان، اعم از زكات، خراج و خمس)، به زبان عربى مى‌باشد.
| نام کتاب | الأموال |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | کتاب الأموال |
| پدیدآورندگان | هراس، محمد خلیل (محقق)
ابوعبید، قاسم بن سلام (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 196/3 /الف2الف8 |
| موضوع | خراج
خمس زکات غنایم مالیات اسلامی - احادیث مالیه عمومی (فقه) |
| ناشر | دار الفکر |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1408 هـ.ق یا 1988 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10184AUTOMATIONCODE |
ساختار
در آغاز، شرح حال مؤلف كه توسط محمد خليل هراس، نوشته شده، آمده و سپس متن اصلی «كتاب الاموال» ذكر شده است.
متن اصلى، از هشمت كتاب به نام‌های «كتاب فىء و وجوه و راه‌هاى آن»، «كتاب سنن فىء و خمس و صدقه»، «كتاب اراضى فتح شده با جنگ و سنن و احكام آنها»، «كتاب اراضى فتح شده با صلح و احكام آنها»، «كتاب مخارج فىء و موارد مصرف آن»، «كتاب اقطاع»، «كتاب خمس و آداب و احكام آن»، «كتاب صدقه و احكام و آداب آن» تشكيل گرديده و در چهار جزء گنجانده شده است.
روش معمول مؤلف، در استنباط احكام، چنين است كه وى پس از كتاب و سنت، موافقت با رأى مشهور را اصل قرار مى‌دهد و عمل به قياس را جايز نمى‌شمرد. او، حتى در برخورد با حديث نيز، گاه، خبرى را كه با قول مشهور فقهاء ناسازگار باشد، نمى‌پذيرد. ابوعبيد اجماع نسبتاً صعب الوصول شافعى را نيز با شهرت فتوايى جايگزين ساخته و حتى شهرت فتوايى را در نقد اخبار و تراجيح به كار مى‌گيرد؛ روشى كه ريشه‌ى آن را مى‌توان در شيوه‌هاى كهن فقهى، جست‌وجو كرد. ابوعبيد، نسخ كتاب را با سنت ممكن مى‌داند، ولى اساساً شيوه او بر آن بوده كه تا حد امكان بر محكم بودن وعدم نسخ آيات پاى فشارد.
گزارش محتوا
مؤلف، قبل از ورود به مباحث كتاب اول، در دو باب اول، از تكاليفى كه بر عهده امام و رهبر مسلمين نسبت به جامعه اسلامى و مسلمين و از طرف ديگر آنچه مسلمانان از وظايف، نسبت به پيشواى خود دارند، طى رواياتى سخن مى‌گويد، سپس وارد مبحث بررسى دارايى دولت اسلامى و نظام‌هاى مالى كه به سبب اين دارايى پديد آمده، مى‌شود و از بزرگ‌ترين موضوعات اقتصادى در تاريخ اسلام؛ يعنى موضوع فىء، خمس و صدقه كه اموالى هستند نزد ائمه مسلمين و بيشتر نظام‌هاى مالى اسلام، يا حول آنها مى‌چرخد يا با آنها پيوند دارد، بحث مى‌كند.
هدف ابوعبيد، در اين اثر، بيان احكام فقهى فىء، خمس و زكات بوده، نه تاريخ آنها؛ مع‌ذلك به ضرورت، براى استنباط احكام، به بعضى از وقايع تاريخى استشهاد نموده است.
كتاب اول، از جزيه و سنت در قبول آن بحث مى‌كند. جزيه، به خراجى گفته مى‌شود كه بر اهل ذمّه گذاشته مى‌شود و آن را جزيه نام نهاده‌اند، چون مانع از كشتن اهل ذمّه مى‌گردد. ابوعبيد، جزيه را در زمره فىء قرار داده است.
كتاب دوم، در رابطه با آداب فىء، خمس و صدقه (زكات) است و مباحثى مانند اخذ جزيه از عرب‌هاى اهل كتاب، اخذ جزيه از مجوس(زرتشتى‌ها)، اشخاصى كه جزيه بر آنها وجب است و افراد استثناء شده از اين حكم، مقدار و اندازه جزيه، آسان‌گيرى و مدارا در گرفتن جزيه، حكم جزيه در صورت اسلام آوردن اصل ذمّه، گرفتن خمر و خوك به‌عنوان جزيه و... را مطرح مى‌كند.
كتاب سوم، در مورد اراضى فتح شده و سنن و احكام آنهاست. در اين كتاب، از مباحثى همچون سرزمين‌هايى كه با جنگ و زور فتح مى‌شوند، اهل ذمّه در چنين سرزمين‌هايى چه چيزهايى را مى‌توانند احداث كنند و چه چيزهايى را نمى‌توانند، حكم اسراى مشرك و... سخن به ميان آمده است.
كتاب چهارم، در مورد حكم سرزمين‌هايى است اهل ذمه، آنها را بدون كم‌ترين مقاومت در برابر سپاه اسلام، تسليم مى‌نمودند و با مسلمانان پيمان صلح منعقد مى‌كردند. ابوعبيد، قائل به اين است كه اينها جزء فىء محسوب مى‌شوند و غنيمت نيستند. در اين كتاب، مباحثى از قبيل وفاى به پيمان با اهل صلح و آنچه بر مسلمين در اين مورد واجب است، شروطى كه در صورت مصالحه بر اهل ذمه مقرر مى‌شود، حكم اراضى اهل ذمّه در صورت مسلمان شدن و... بررسى مى‌شود.
كتاب پنجم، در باب مخارج و موارد مصرف فىء است و از مطالبى همچون حكم تقسيم فىء و شناخت كسانى كه در آن حق دارند، مقدار فىء براى هر كدام از صاحبان حق و كسانى كه زودتر از ديگران فىء به آنها عطا مى‌شود و... بحث مى‌كند.
كتاب ششم، در زمينه احكام مربوط به اقطاع و احياء و آب‌هاى اراضى است. اقطاع، به اين معناست كه حكمران و رهبر مسلمين، زمينى را به كسى واگذارد تا از آن او گردد؛ اين‌گونه زمين‌ها راقطايع مى‌گويند و مفردش قطيعه است. ابوعبيد، در ضمن اين كتاب، به بعضى از وقايع تاريخى اين بحث اشاره مى‌كند.
كتاب هفتم، درباره خمس و احكام و سنن آن است و از مباحثى همچون انفال و مصاديق آن، سهم نبى(ص) از خمس، سهم ذى القربى از خمس، خمس معادن و گنجينه‌ها و دفينه‌ها و... سخن مى‌گويد.
كتاب هشتم، درباره صدقه و احكام و سنن آن است. در اين كتاب، مباحثى همچون فضيلت‌هاى صدقه و ثواب پرداخت آن، منع صدقه و سخت‌گيرى در مورد حبس آن، حد نصاب زكات شتران و آداب آن، حد نصاب زكات گاو و آداب آن، حد نصاب صدقه گوسفندان، زكات اموال شركايى كه مال آنها با هم مخلوط است، صدقه‌ى مال يتيم و... مطرح شده است.
وضعيت كتاب
تعليقاتى كه محقق اثر، محمد خليل هراس، در پاورقى‌ها ذكر نموده است، بسيار بااهميت و روشن كننده عبارات مهم متن است و اين موارد، از قبيل ترجمه اعلام، شرح لغات و توضيح عبارات متن و... است.
در پايان كتاب، فهرست مطالب، به‌طور مفصل و كامل درج شده است.