دلائل التوحيد
دلائل التوحيد، تألیف محمد جمالالدین قاسمی (متوفی 1332)، از جمله آثار کلامی جدید است که به تبیین موضوع توحید و رد ادله منکرین پرداخته است. تحقیق و تصحیح این اثر را خالد عبدالرحمن العک به انجام رسانده و در ابتدای اثر مقدمه علمی مفصلی را ارائه کرده است.
| نام کتاب | دلائل التوحيد |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | قاسمي، جمالالدين (نويسنده)
عک، خالد عبدالرحمن (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 217/4 /ق2د8 |
| موضوع | توحيد |
| ناشر | دار النفائس |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1991م , 1412ق, |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14777AUTOMATIONCODE |
ساختار
کتاب مشتمل بر دو بخش است:
بخش اول، که 170 صفحه از کتاب را پوشش داده است، مشتمل است بر: مقدمه محقق، سه شرح حال مؤلف به قلم آقایان شکیب ارسلان، انور جندی و عاصر بیطار، مقدمه مفصلی با عنوان «مقدمات روشمند درباره عقیده اسلامی» در سه فصل و هر فصل در چند مبحث.
در بخش دوم، متن دلائل التوحيد آمده است که مشتمل بر هفت تمهید و چهار مطلب است. مطلب اول خود حاوی 25 دلیل است.
گزارش محتوا
محقق کتاب در بخشی از مقدمهاش بر این اثر، اعتقادات اسلامی را با ویژگیهای عظیم بیشماری، از جمیع اعتقادات و ادیان دیگر ممتاز دانسته است؛ از جمله مهمترین این ویژگیهاست: وضوح در ارکان، ثبات در مفاهیم، روشنی در قضایا، استحکام در قواعد، عمق در اساس، قوت در مضمون، سلامت در نصوص و یقین در اعتقادات[۱].
برای حفظ، محافظت، نشر و پیگیری عقاید اسلامی صدها هزار حافظ، محدث و عالم مخلص از همه اقوام در طول پانزده قرن از تاریخ اسلام پیدرپی تلاش کردهاند، تااینکه اسلام صحیح و سالم همان گونه که جبرئیل نازل کرده و رسول الله(ص) به زبان آورده، به دست ما رسیده است. بدون اینکه تبدیل یا تحریفی در آن راه یافته باشد یا مفهومی از مفاهیم بشری در آن داخل شده باشد[۲].
محقق سپس بسیاری از متکلمین را متأثر از فلسفه دانسته است؛ لذا مسائل کلامیاشان مختلف و متضاد شده است؛ بهگونهای که هر مذهب کلامی تصورات و توهماتی برخلاف دیگر مذاهب دارد. لذا کتب کلامی پر از گفتههایی است که عاقل دانا در فهم آن به حیرت میافتد. او سپس شیوه سلفیه را در ارائه عقاید اسلامی روش برتری میداند که شایسته قدسیت و جلال اسلام است[۳].
به عقیده وی شیوه سلفیه بهاختصار عبارت است از: تقدیم نصوص قرآن کریم و سنت نبوی بر عقل؛ طرد تأویلات کلامی برای آیات صفات؛ استدلال به آیات قرآن و احادیث نبوی ثابت و تبعیت از صحابه و تابعین و ائمه مجاهدین[۴].
نویسنده تلاش کرده که اسلوبش را در نوشتار از اسلوب گذشتگان و بلکه معاصرینش - که با سجع متکلف سبب تکرار یک فکر در عبارات متشابه شده و به ضعف در اسلوب منجر میشدند - متفاوت کند، ولذا جز در موارد نادری از پیروی از روش گذشتگان پرهیز کرده است[۵].
مباحث اعتقادی متعددی در کتاب مطرح شده که به جهت رعایت اختصار به تعدادی از آنها اشاره میشود: در بحث دوم از فصل اول مقدمات روشمند محقق اثر، به موضوع توقیفی بودن اسماء و صفات الهی اشاره شده است. هیچ اسم یا صفتی را نمیتوان جز به اذن شرع بر خداوند اطلاق نمود. پس جز آنچه که خداوند برای خود قرار داده، نمیتوان برای خداوند اسمی یا صفتی را ثابت نمود و جز آنچه که خود یا رسولش نفی کرده نمیتوان اسم یا صفتی را نفی کرد و درباره آنچه شرع به اثبات و یا نفی آن تصریح نکرده باید توقف نمود تا بدانیم مراد از آن چیست؛ اگر از آن معنای صحیحی موافق با آنچه نصی قبلاً درباره آن صادر شده به دست آمد، پذیرفته شود و در غیر این صورت رد شود[۶].
در بحث دوم از فصل سوم نیز موضوع شیوه عقلی در قرآن کریم با اشاره به جایگاه عقل در قرآن آغاز شده است. قرآن کریم از عقل حمایت کرده و ارزش آن را بالا برده است. علمای امت نیز در این موضوع از قرآن پیروی کرده و از عقل و ارزش ادراکاتش دفاع کردهاند تا بدینوسیله راهی برای استدلال به آنچه (از مبادی و بینات و موازین) در آن وجود دارد، پیش گیرند[۷].
در تمهید هفتم دلائل التوحيد، این سؤال مطرح شده که معرفت خداوند بدیهی یا نظری است؟. متکلمین در این مسئله به دو گروه معروف تقسیم میشوند: گروهی آن را بدیهی دانستهاند که نیاز به استدلال ندارد؛ بلکه نیاز به یادآوری دارد که پرده غفلت را کنار بزند؛ نظیر تذکر موت که غفلت از آن را برطرف میکند[۸].
محقق کتاب در توضیح این مطالب معتقد است که معرفت الله در حقیقت فطری است و استدلال و تفکر در آیات قرآن کریم آن را تقویت میکند. وی با اشکال به شیوه متکلمین، تنها راه روشن بری از خطا را شناخت خداوند از خلال کلام او و کلام رسولش دانسته که مجالی برای شک و شبهه باقی نمیگذارد[۹].
نویسنده پس از تبیین تمهیدات در ذکر ادله بر وجود خداوند متعال، اینگونه وارد بحث میشود که براهین بر این موضوع در شمار نمیآید؛ همان گونه که گفته شده راههای رسیدن به خدا و استدلال بر او به عدد نفوس خلائق است. به تعبیر شاعر در هر مخلوقی برای او نشانهای است که دلالت بر وحدانیت او میکند. سپس 25 استدلال را که از منابع جدید گرد آورده، ارائه میکند. برهان فطرت اولین دلیل بر وجود خداوند است. فطرت اگرچه بدیهی است، اما بهعنوان برهان ذکر شده است؛ چراکه منظور از برهان در اینجا هر دلیل قانعکنندهای است که به آن احتجاج میشود و امور بدیهی اگرچه نیاز به برهان ندارد اما میتوان به آنها استدلال کرد[۱۰].
در سومین مطلب کتاب نیز مباحث متعددی مطرح شده که از آن جمله تبیین مادیگرایی و رد آن است. مادیون در حقیقت هر موجودی غیر از ماده محسوس را نفی میکنند. آنها معتقدند که وصف وجود مختص به چیزهایی است که به حواس پنجگانه درک میشوند و چیزی ورای آن را شامل نمیشود. در ادامه این مطلب شبهه مادیون تبیین و دلائل رد این دیدگاه را مطرح کرده است. در بخشی از عبارات نویسنده چنین میخوانیم: «کلام صاحب رسائل اخوان الصفا (مبنی بر اینکه که مادیون نه فلسفه را میشناسند و نه شریعت را میفهمند. آنها ادعا میکنند که حقایق اشیا را میشناسند و در امور ناشناخته دشوار استدلال و تعمق میکنند؛ درحالیکه نفس خود را که نزدیکترین چیزها به ایشان است، نمیشناسند) بر مادیون صادق است[۱۱].
وضعیت کتاب
محقق اثر، آیات قرآنی و احادیث نبوی را استخراج کرده است. درباره برخی اعلام، شرح حال مختصری نوشته است. در ابتدای کتاب شرح حال کافی از مؤلف در رابطه با جایگاه علمی و منزلت اجتماعی او آورده است. مباحث نویسنده را نقد و بر موارد خلاف شرع یا لغت، ردود و تعلیقات موجزی نوشته است. در انتهای کتاب نیز فهارس فنی (آیات، احادیث نبوی، اشعار، اعلام، فرق، کتب، مصطلحات علمی) و فهرست مطالب را برای استفاده پژوهشگران ارائه کرده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.