تنقيح الأبحاث للملل الثلاث
تنقيح الأبحاث للملل الثلاث، نوشته سعد بن منصور، معروف به ابن کمونه، کتابی است با موضوع کلامی که در یک جلد به نگارش درآمده است. محتوای این کتاب تجزیه و تحلیل مباحث اعتقادی سه دین الهی یهودیت، مسیحیت و اسلام است که به زبان عربی نوشته شده است. نویسنده از منظر و دیدگاه فلسفی، مباحث اعتقادی این سه دین الهی را دربارهی توحید، نبوت و بهویژه اثبات ادعای آنان در خصوص نبوت پیامبر مورد نظرشان را بیان نموده و در ادامه به رد نظریهی ختم نبوت از دیدگاه یهودیت و مسیحیت پرداخته است.
| نام کتاب | تنقيح الأبحاث للملل الثلاث |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | الابحاث عن الملل الثلاث |
| پدیدآورندگان | ابن کمونه، سعد بن منصور (نويسنده)
|
| زبان | عربي |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگي |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1383ش , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10893AUTOMATIONCODE |
کتاب، توسط محمد کریمی زنجانی اصل، تحقیق، مقدمهنویسی و تعلیقهنگاری شده است.
ساختار
کتاب، با یک پیشگفتار و یک مدخل آغاز شده و متن اصلی در ضمن یک مقدمه و چهار باب کلی (هرکدام متشکل از بخشهای گوناگون) عرضه گردیده است.
برخی از مصادری که مصنف از آنها اخذ مطلب کرده است از این قرار است که در باب اول کتاب از کتب غزالی، شهرستانی، فخرالدین رازی و ابن سینا استفاده شده است. در باب دوم از نصوص تورات و کتب ابن میمون و سموئیل مغربی بهره گرفته شده است. در باب سوم از اناجیل چهارگانه و کتب شهرستانی و... و در باب چهارم از کتب کلامی، تاریخی و فلسفی اسلامی استفاده شده است[۱].
گزارش محتوا
پیشگفتار کتاب که بهوسیله دکتر مهدی محقق، نگارش یافته است، حاوی مطالب ارزندهای به زبان فارسی است؛ از جمله اینکه در مورد اهمیت و جایگاه فلسفه و سیر فلسفه در مقطعی از تاریخ که در آن اقبال و انکارهایی نسبت به این علم صورت گرفته است، سخن به میان آمده و پس از آن درباره برگزاری همایش قرطبه و اصفهان، بیان میدارد که هدف از این کنگره که با همکاری برخی از مراکز علمی تحت عنوان قرطبه و اصفهان تشکیل گردید، آن است که اندیشه نادرستی را که غربیان و بهتبع آن دانشمندان کشورهای عربی اظهار داشتند، مبنی بر اینکه پس از ابن رشد اندیشههای فلسفی و تفکر عقلی در جهان اسلام رو به افول نهاد، از چهره تاریخ فلسفه اسلامی زدوده گردد و با معرفی برخی چهرههای درخشان این دوره که تاکنون در گوشههای فراموشی مانده، ممیزات حکمت متعالیه به دوستداران علوم معقول و اهل فلسفه و عرفان نمایانده شود[۲].
در مدخل کتاب در مورد زندگینامه ابن کمونه و ویژگیهای عصری که در آن زندگی میکرده است و همچنین اساتید و آثار علمی وی سخن به میان آمده و سپس در مورد روششناسی تألیف کتاب حاضر و خصوصیات و اسلوب آن مطالب مفیدی عرضه شده است[۳].
مقدمه مصنف دربردارنده مطالب مفیدی است؛ از جمله اینکه سبب تألیف این کتاب را متذکر شده و فهرست مختصری از ابواب این کتاب را بیان کرده است. نگارنده در مقدمه خاطرنشان کرده است که ابتدا بهطور اجمالی از احوال نبوتها سخن میگویم، سپس آنچه را به هر ملتی اختصاص دارد بهترتیب زمانی متذکر میشوم (یهویت، مسیحیت و اسلام). وی وعده میدهد که اصول اعتقادی هریک از ملل یادشده و ادله مثبته و انتقادیه و ادله مدافعین هرکدام را بیان خواهد کرد و در نقد و نظر در مباحث خود عدالت و وجدان را بهکار خواهد برد تا بیدلیل دینی بر دین دیگر ترجیح داده نشود[۴].
نویسنده در مقدمه کتاب برخلاف سیره اکثر نویسندگان مسلمان، نام صریح رسول مکرم اسلام(ص)، یعنی محمد را ذکر نکرده است، بلکه اکتفا کرده بعد از حمد و ثنای الهی، به سلام و صلوات بر رسول مصطفی(ص) و آل و اصحاب ایشان؛ مصطفی صفتی عام است که قابل انطباق بر سایر انبیا نیز است[۵].
نگارنده در باب اول کتاب، تعریفی از نبوت عامه بیان کرده و آن را عالیترین درجات معرفت بعد از درجات حس و تمییز و عقل دانسته است؛ پس همان طور که انسان در مرحله طفولیت آنچه را که در مرحله تمییز است، درک نمیکند و در مرحله تمییز آنچه را که در مرحله عقل است، نمیفهمد، در مرحله عقل نیز آنچه را که در مرحله نبوت است، درک نمیکند[۶].
مؤلف، خواص نبوت را سه چیز ذکر میداند:
- قوت نفس؛
- قوت نظر و شدت استعداد برای پذیرش علوم از افاضهکننده آنها؛
- اطلاع از غیب در خواب یا بیداری.
بر اساس این تقسیم پیامبران الهی به چند دسته تقسیم میشوند: دسته اول از آنها هر سه خصوصیت مذکور را دارا هستند، البته با شدت و ضعف در آن؛ دسته دوم از ایشان دارای دو خصوصیت هستند و دستهای دیگر، فقط از یک ویژگی برخوردار میباشند[۷].
سپس مؤلف نظرات سهگانه در باب نبوت را متذکر میشود و آن اینکه برخی بر این باورند که نبوت، انتخاب و گزینشی است از سوی خداوند و برخی معتقدند که با ریاضت و کسب حاصل میشود و برخی هر دو عنصر (گزینش الهی و ریاضت) را دخیل میدانند[۸].
موضوع بعدی بیان اقسام وحی است (در خواب و بیداری و هرکدام، باواسطه یا بیواسطه)[۹].
موضوع ولایت از دیگر بخشهای این نوشتار است که به اعتقاد مصنف از اقل درجات نبوت محسوب میشود و خود دارای دو درجه است. سپس به ذکر مراتب دهگانه برای انبیا و اقسام انبیا در آن مراتب پرداخته شده و درباره معجزه و شرایط پنجگانه آن و هفت شک متوجه به آن، مطالبی بیان گردیده است[۱۰].
در ادامه در مورد فواید پانزدهگانه نبوت سخن به میان آمده که نگارنده بر این باور است که اکثر این فواید مبتنی بر عدم اعتماد بر عقل بشری است. در همین بخش جواب براهمه و اشراقیینی که قائل به بیفایده بودن نبوت با وجود عقل و بینش انسان، هستند، آمده است. سپس شبهات و اجوبهای در باب نبوت آورده شده است؛ شبهاتی چون:
- شبهه اهل جبر و ادله آنها بر این ادعا؛
- شبهه براهمه و آن کفایت عقل بشر برای تشخیص مصالح خویش و عدم نیاز به نبوت است.
- مخالفت احکام شرایع با احکام عقل[۱۱].
باب دوم کتاب، مختص به یهودیت است. در این باب تعدادی از معجزات منسوب به انبیای بنیاسرائیل برشمرده شده است و همچنین از دعوت ایشان به طهارت ظاهری و باطنی و دوری از زنان بحث شده است. سپس اسامی برخی از انبیای بنیاسرائیل، اماکن مذهبی، مصطلحات دینی که موافق با مذهب یهود و مخالف با تعالیم اسلامی است، آورده شده است؛ از جمله اعتقادات یهود این است که قائل به ثواب اخروی ابدی و عدم عقاب ابدی برای خویش هستند و ثواب و عقاب را روحانی میدانند نه جسمانی.
در ادامه این بخش، نگارنده، هفت ردیه بر دین یهود وارد میسازد:
- عدم تواتر دین یهود؛
- عدم تواتر تورات؛
- تجسیم و تشبیه خداوند متعال در تورات؛
- وجود اکاذیب و افسانهها در تورات؛
- عدم اشتمال تورات بر ایمان به آخرت؛
- نقل معجزات غیر مستند و بیپایه و اساس یهود، مانند معجزاتی که فارسیان برای زرتشت نقل میکنند؛
- اثبات نسخ تورات بهوسیله پنج دلیل قطعی.
سپس مصنف به کل این ردیهها مفصلا پاسخ میدهد[۱۲].
نگارنده در باب سوم کتاب، متعرض تاریخ مسیحیت شده است و در این باب مشابه مباحث واردشده در باب یهود، مباحثی پیرامون مسیحیت ذکر شده است[۱۳].
باب چهارم کتاب پیرامون ذکر ادله اثبات نبوت نبی مکرم اسلام(ص) است، که در این راستا به شش دلیل اشاره میشود:
- تحدی با قرآن کریم؛
- اخبار غیبی نبی مکرم اسلام(ص)؛
- سایر معجزات پیامبر اکرم(ص)؛
- بشارت به نبی مکرم اسلام(ص) در کتب مقدس سابق؛
- اینکه حضرت محمد(ص) بیشترین خدمات را نسبت به سایر انبیا، به بشریت عرضه داشته اند و توحیدی که مسلمانان به آن باور دارند قویتر از توحید سایر ادیان است؛
- صفات بینظیری که در رسول مکرم اسلام(ص) جمع شده بود[۱۴].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس فنی در پایان آن ذکر شده است.
در پاورقیها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
پیشگفتار، مدخل و مقدمه کتاب.