سرگذشت تهران
سرگذشت تهران، كتابى است به زبان فارسى درباره سرگذشت تهران در گذر زمان؛ از قرن سوم هجرى تا پايان دوره قاجاريه، نوشته حسین شهیدی مازندرانی.
| نام کتاب | سرگذشت تهران |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | شهیدی، حسین (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 2079 /ﻫ87 ش9 |
| موضوع | تهران - آثار تاریخی
تهران - تاریخ |
| ناشر | راه مانا |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10724AUTOMATIONCODE |
ساختار
كتاب؛ مشتمل بر پيش گفتارى به قلم نگارنده و فاقد تبويب و تفصيل است؛ اما محتواى آن را مى‌توان به ده بخش مجزا تقسيم نمود.
گزارش محتوا
پايه نگارش اين كتاب براى يك رشته برنامه راديويى گذاشته شده بوده است. برنامه‌اى كه با نام «تهران در گذر زمان» در تاريخ چهاردهم مرداد سال هزار و سيصد و هفتاد و هشت هجرى شمسى از راديو تهران پخش شد. در اين كتاب كوشيده شده تا همه نقل قول‌ها و نوشته‌ها، حتى جمله‌اى نيم خطى با ذكر مأخذ نقل شود. سرگذشت تهران از قرن سوم هجرى آغاز و تا پايان دوره قاجاريه را در برمى‌گيرد.
در بخش اول اين كتاب ابتدا به جريان شكل‌گيرى شهر تهران اشاره شده و نويسنده معتقد است به خوبى معلوم نيست كه تهران در چه زمانى شكل گرفته، هر چند با توجه به آثار باستانى و سفالينه‌ها مى‌توان قدمتى سه تا هشت هزار ساله براى آن در نظر گرفت. نويسنده در ادامه به بررسى اين مطلب پرداخته كه آيا «بهزان» كه در كتاب المسالك و الممالك از آن نام برده شده، همان تهران است يا نه؟ و به اين نتيجه رسيده كه اين گونه نيست؛ بلكه بهزان نام شهرستان يا دهستان بوده و تنها يك ديه كوچك به شمار نمى‌آمده است تا احتمال انطباق آن با تهران، كه دهى كوچك بوده، وجود داشته باشد.
نام تهران در متون دوره اسلامى از قرن سوم هجرى وجود داشته و به گفته نويسنده كهن‌ترين منبعى كه از تهران نام برده، فارسنامه ابن بلخى است كه بين سال‌هاى 500 تا 510ق تألیف و در آن از تهران به نيكويى ياد شده است.
در ادامه به بيان معناى تهران پرداخته شده و به نقل از برخى منابع، تهران مركب از دو بخش: تَه+ران به معناى كسى حيوانات يا افراد را پيش مى‌راند دانسته شده، و يادآور شده كه اين معنا مورد تاييد همه پژوهندگان قرار نگرفته است.
تهران در دوره مغول، موضوع ديگرى است كه در اين بخش بدان پرداخته شده و مؤلف به نقل قولى از ياقوت حموى در معجم‌البلدان، كه به هنگام فرار از چنگ مغولان به رى رفته و شرحى سودمند درباره تهران از يكى از اهالى رى نقل مى‌كند، پرداخته است.
در ادامه به سقوط رى و رونق تهران پس از يورش مغول، معرفى شاه تهماسب صفوى به عنوان عامل رونق تهران، توصيف چال ميدان و چال حصار از محله‌هاى قديمى تهران، حد و مرز تهران با برج و بارو، چهار دروازه تهران، سفر شاه عباس به تهران پرداخته شده و تهران در عصر صفوى توصيف گرديده است.
بررسى اوضاع تهران در دوره حكومت نادرشاه كه توجه چندانى بدان صورت نگرفت، همچنين بررسى اوضاع آن در دوره حكومت زنديه، موضوع ديگرى است كه دراين بخش بدان پرداخته شده است. به گفته نويسنده تهران در زمان كريم خان زند، مجددا مورد توجه قرار گرفته، داراى عمارت سلطنتى و ديوان خانه بزرگ و حرمخانه شد.
در بخش دوم، علل انتخاب تهران به عنوان پايتخت ايران مورد بررسى قرار گرفته و از عواملى؛ چون نزديكى به بلوك‌هاى حاصلخيز، نزديكى به ايل افشار ساوجبلاغ و غرب ورامين كه از هواخواهان آغا محمد خان قاجار بودند و نيز هم مرزى تهران با استرآباد - مازندران - كه ستاد نيروى آغا محمدخان در آن جا مستقر بود، به عنوان علل اين انتخاب ياد شده است.
در اين بخش همچنين به جريان كشته شدن آغا محمدخان و نيز بر تخت نشستن فتحعليشاه قاجار، پرداخته شده و از دوران طولانى حكومت وى به عنوان دورانى كه بخشى از پيكره ايران به تاراج و يغما رفت ياد شده است. به گفته نويسنده، در دوران فتحعليشاه به سبب اغراض استعمارى سه كشور رقيب انگليس و فرانسه و روسيه، اهميت ايران در نظر اروپاييان افزايش يافت، از اين رو ماموران سياسى اين كشورها به ايران راه يافتند و هر يك سفرنامه‌اى نگاشتند كه مؤلف به معرفى آنها و نيز توصيف تهران از خلال آنها پرداخته است.
بخش سوم كتاب، به معرفى محله‌هاى تهران اختصاص يافته و نويسنده با استناد به منابع يادآور مى‌شود كه تهران داراى دوازده محله بوده كه متاسفانه نام و موقعيت دقيق آنها براى ما روشن نيست؛ اما شايد بتوان گفت كه محله‌هايى؛ چون عودلاجان، چال حصار و سنگلج از محله‌هاى كهن تهران باشند. در اين بخش همچنين از محله عرب‌ها و محله دولت به عنوان محله‌هاى تهران در دوره قاجار ياد شده است.
در اين بخش همچنين به معرفى بناهايى كه توسط فتحعليشاه در تهران و خارج از دروازه‌هاى آن ساخته شده، پرداخته مى‌شود و از بناهايى؛ چون سقاخانه نوروزخان، باغ نگارستان، قصرقاجار، باغشاه، قصر و باغ لاله زار، كاخ نياوران، برج نوشين، مسجد شاه و غيره ياد شده است.
جريان كشته شدن قائم مقام در باغ نگارستان و نيز قتل گريبايدوف، نويسنده روسى، در باغ ايلچى، يكسال پس از امضاى عهدنامه تركمنچاى از جمله مطالبى است كه در اين بخش بدان پرداخته شده است.
بخش چهارم، كتاب به معرفى بناهاى تاريخى تهران؛ نظير مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد سيد عزيزالله، مدرسه مروى(فخريه)، سقاخانه نوروزخان، عمارت بادگير، قصر و باغ لاله‌زار، باغشاه، گلستان، كليساى طاطاوس، تخت طاوس و غيره پرداخته شده و در پايان از مرگ فتحعليشاه و به تخت نشستن محمد شاه در 1250ق ياد شده است.
بخش پنجم به بررسى سرگذشت تهران در عصر محمد شاه قاجار اختصاص يافته و يادداشت‌هاى اوژن فلاندن، دانشمند و جهانگرد فرانسوى، درباره تهران درج گرديده و مؤلف نكاتى را درباره اين يادداشت‌ها يادآور شده است.
در ادامه به معرفى بناهايى؛ نظير قصر محمديه، قنات حاج عليرضا و...كه در عصر محمد شاه در تهران ساخته شدند، پرداخته شده است.
بخش ششم كتاب، به معرفى بقاع متبركه و امامزاده‌ها در تهران قديم اختصاص يافته و از بقعه‌هايى؛ چون بقعه سيد اسماعيل در محله چاله ميدان، بقعه امامزاده يحيى در جنوب شرقى محله عودلاجان، بقعه امامزاده زيد در محله بازار، بقعه سيد ناصرالدين در ضلع غربى خيابان خيام، بقعه سيد ولى در ضلع شرقى منتها اليه بازار، امامزاده ابراهيم در گود زنبوركخانه و...ياد شده است.
تهران در عصر ناصرى موضوع بخش هفتم كتاب را تشكيل مى‌دهد. در اين بخش از امتيازهايى كه ناصرالدين شاه به بيگانگان داد، تاسيس مدرسه دارالفنون توسط اميركبير و نيز جريان قتل وى در حمام فين كاشان، تاسيس روزنامه وقايع اتفاقيه، مريضخانه دولتى، چاپارخانه، تاسيسات و ساختمان‌هاى دوره ناصرى پس از اميركبير، نقشه‌هاى تهران قديم، گسترش شهر تهران، ظهور آثار تمدن نظير تلگراف، پست، راه آهن و غيره در تهران، يادداشت‌هاى عبدالله مستوفى درباره بلديه (شهردارى) دوره قاجار، نظميه در دوره ناصرى، مشكلات دستگاه پليس در ايران، بناهاى معروف دوره ناصرى پس از توسعه شهر تهران؛ نظير شمس العماره، باغ ايلخانى، تكيه دولت و...، توصيف حرمخانه ناصرالدين شاه و ديگر بيوتات سلطنتى، عناصر معمارى قاجارى، محله‌هاى جديد تهران، مدارس و تكاياى قديمى تهران، شيوع وبا در تهران در اين دوره، بانك و بانكدارى در دوره ناصرى، آب تهران، مكتبخانه‌ها در تهران قديم، معرفى مقلدان(دلقكها) دوره ناصرى؛ چون كريم شيرهاى و اسماعيل بزاز و شيخ شيپور، واقعه رژى(شورش تنباكو)، عروسى‌هاى پرخرج دوره ناصرى، ورود بالون به ايران، كشته شدن ناصرالدين شاه به دست ميرزا رضاى کرمانى و پايان دوره ناصرى سخن گفته شده است.
بخش هشتم كتاب، به بررسى سرگذشت تهران در دوره سلطنت مظفرالدين شاه اختصاص يافته است. در اين بخش آمارى مربوط به سال 1317ق درباره ابنيه موجود در تهران ارائه و به معرفى مدرسه‌هاى جديد تهران؛ نظير مدرسه رشيديه، مدرسه ابتدائيه، مدرسه علميه، مدرسه شرف و غيره، مدارس دخترانه، مدارس اروپايى و...غيره و نيز وضعيت پليس و نظميه پس از ناصرالدين شاه پرداخته شده است.
سرگذشت تهران در دوره سلطنت محمدعلى شاه در بخش نهم كتاب مورد بررسى قرار گرفته و از وقايعى مهم در اين دوره ياد مى‌شود كه عبارتند از: ترور ميرزا على‌اصغر خان امين‌السلطان اتابك، به توپ بستن مجلس در 23 جمادى الاولى 1326ق.
سرگذشت تهران در دوران سلطنت احمد شاه، موضوع بخش انتهايى كتاب است. در اين بخش، از وقايع ناگوارى كه دردوره سلطنت وى در ايران رخ داد ياد شده و از واقعه تحت الحمايه انگليس قرار گرفتن ايران در 1919م. در دوره نخست وزيرى وثوق‌الدوله برادر قوام‌السلطنه نام برده شده است. همچنين در اين بخش از رويداد ديگرى كه مسلما بيگانگان و دولت در آن دست داشتند؛ يعنى كشته شدن ماژور ايمبرى، كنسول ممالك متحده امريكا ياد شده است. بلواى ديگرى كه در شهريور 1304ش. در تهران رخ داد، مربوط به كمبود نان و قحطى ساختگى بود تا هم مردم سرگرم و گرفتار كمبود نان باشند و هم دولت بتواند به مقاصدى كه در پيش داشت برسد.
در اين بخش، همچنين به بررسى وضعيت بلديه يا شهردارى جديد در دوران مشروطه پرداخته شده و از نخستين كافه و سينما و نيز ورود دوربين عكاسى و نيز فن عكسبردارى در دوره قاجاريه به ايران، ورود اتومبيل به تهران و... سخن به ميان آمده است.
وضعیت کتاب
كتاب؛ مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم مؤلف، كتابنامه و نيز نمايه اعلام و اماكن و نيز نمايه كتاب‌ها و نشريات مى‌باشد. در پايان كتاب هم تصاوير مربوط به تهران قديم درج گرديده است.
منابع مقاله
1- پيش‌گفتار مؤلف.
2- متن كتاب.