تذكرة الشعراء
تذكرة الشعراء، از آثار ادیب، شاعر و تذکره نویس تاجیک ماوراءالنهر، سلطانمحمد مطربی سمرقندی (سمرقند 966-1040ق)، به زبان فارسی است که در آن، جمعی از شاعران را معرفی و برخی از اشعار آنان را ذکر کرده است. علی رفیعی علامرودشتی، این اثر را تصحیح کرده و تعلیقاتی بر آن افزوده است.
| نام کتاب | تذكرة الشعراء |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مطربی سمرقندی، سلطانمحمد (نويسنده)
رفیعی، علی (مقدمه‌نويس و مصحح) جانفدا، اصغر (مقدمه‌نويس) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | PIR 9063 /م6ت4* |
| موضوع | شاعران تاجيک - قرن 11ق.
شعر فارسی - قرن 11ق. - تاريخ و نقد |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1382ش , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11622AUTOMATIONCODE |
آقای «اصغر جانفدا» - که مقدمه‌ای بر این کتاب نگاشته - نوشته است: «تذکرة الشعراى محمد مطربى که به سال 966ق، در سمرقند تألیف گردیده، اثرى است جامع...»[۱]؛ ولیکن مصحح، این تاریخ را مردود شمرده و تصریح کرده است: «کتاب تذكرة الشعراء محمد مطربى، در سال 1013ق، تألیف شده و این نکته را، مؤلف بارها در ذیل شرح حال و تذکرههاى شعرا و سلاطین، تصریح کرده است»[۲].
افزون بر اینکه تفاوت بین این دو نظر عبارت است از 47 سال، باید توجه داشت که سال 966ق، زمان تولد نویسنده است، نه سال نگارش این کتاب.
ساختار
این کتاب از مقدمه مصحح و مقدمه «اصغر جانفدا» و مقدمه نویسنده و متن اصلی حاوی معرفی تعداد 343 نفر از شاعران، تشکیل شده است.
مصحح، در مقدمه‌‌اش – که آن را در تهران به تاریخ 1376ش، نوشته - روش تصحیح اثر حاضر را توضیح داده[۳] و تعداد منابع مورد استفاده نویسنده را عبارت از 20 کتاب فارسی دانسته و اسامی آنها را ذکر کرده است[۴].
همچنین مصحح برای نگارش مقدمه بر اثر حاضر، از 18 منبع بهره برده و نام و مشخصات آنها را ذکر کرده است[۵].
گزارش محتوا
برای آشنایی با روش و محتوای این اثر، چند نکته گفتنی است:
- در مقدمه «اصغر جانفدا» چنین آمده است: «تذکرة الشعراى محمد مطربى...، اثرى است جامع که در آن حوادث زیاد و گوناگون عصر شانزده میلادى، انعکاس یافته است. مؤلف تذکره، هنوز در عصر فوق‌الذکر، همچون شاعر، نویسنده و ادبیاتشناس نکتهسنج تاجیک شهرت یافته و مشهور گردیده است. تذكرة الشعراء، از جمله منابع ادبى و تاریخى، بشمار مىرود که خوانندگان در آن با شرح حال و جریان زندگى بیش از دویست نفر ادیب و شاعر عصر شانزده برخورده و با روابط ادبى و فرهنگى ماوراءالنهر، با هندوستان آشنا مى‌گردند؛ امیدواریم که تذكرة الشعراء، به‌مثابه منبع ذىقیمت تاریخ و ادب، براى آموزش تاریخ و ادبیات عصر شانزده، به محققان، مورخان، دانشجویان و دوستداران ادب مفید واقع گردد...» [۶].
- گفتنی است که عدد 200 نفر، در این مورد درست و دقیق نیست.
- همچنین مصحح، زندگی‌نامه نویسنده را بیان کرده و توضیحاتی درباره کتابش آورده و از جمله خواندنی است که چنین نوشته است: «... مطربى، در تذکره خود نگاه بىطرفانهاى نداشته و له یا علیه برخى از شاعران، موضعگیرى کرده و نتوانسته به‌انصاف حکم کند؛ به‌ویژه در مورد کسانى که با وى مخالف بودهاند، کوشیده به‌نحوى نارضایتى خود را ابراز کند و در موقع ترجمه چنین افرادى، بااینکه مدت‌ها دوست وى بودهاند، گزارش کوتاهى داده است؛ براى نمونه، مىتوانید، شرح حال خواجه حسن نثارى استاد مطربى را با تذکره عبدالرحمن مشفقى مقایسه کنید. مطربى در شرح حال خواجه حسن نثارى، تا آنجا که توانسته، هنرنمایى نموده و از الفاظ و کلمات مسجّع در مدح استاد خود استفاده کرده است و به نظر مىرسد اوج هنرنمایى مطربى، در نظم و نثر زیبا و مسجّع آن روزگار، در همین شرح حال است که هم به نثرى زیبا و مسجّع و هم بسیار مفصل است. عکس این ماجرا، در شرح حال عبدالرحمن مشفقى است که از بزرگ‌ترین ادیبان و شاعران آن دوران بوده و شاید بتوان گفت، از خواجه حسن نثارى برتر است، اما مطربى به دلیل اینکه مشفقى میانه خوبى با استادش نثارى نداشته، با وى منصفانه برخورد نکرده و با او سر مهر نداشته است و حتى در شرح حال مشفقى بااینکه خود معترف به فضل و کمالات وى است، به‌صراحت چنین نوشته است: «مشفقى... اکثر از طوایف اهل عالم را هجو کرده، غالبا مخدومى حسن خواجهنثارى را نیز، از این معنا [هجو] خالى نگذاشته، بنا بر آن حضرت مخدومى، در کتاب مذکر احباب، از احوال آن جناب، به قصر و ایجاز خبر دادهاند و به ذکر بعضى از فضائل او نپرداخته. چون این شکستهبال، اقتدا به حال و مآل آن صاحبکمال داشت، به جهت آن، قلم مشکین‌رقم، از ذکر مکارم اخلاق آن یگانه آفاق معذور داشت». بااینکه مطربى خود مشفقى را بسیار خوب مىشناخته، ولى تنها همان مطالبى را که نثارى، در کتاب خود از مشفقى نوشته، به تأسّى از استادش همان را در تذکره خود آورده است. از این نقائص که بگذریم، تذکرة الشعراى مطربى، یکى از منابع بسیار مهم و ارزشمند سده دهم و یازدهم هجرى/شانزدهم و هفدهم میلادى است که ما را با شاعران این دو سده و حتى برخى از شاعران سده نهم هجرى فرارود آشنا مىسازد» [۷].
- گفتنی است که فرارود، همان ماوراءالنهر است. به نظر می‌رسد که علی‌رغم نظر مصحح محترم؛ این‌گونه ابراز مخالفت که به‌صورت صادقانه انجام شده و نویسنده به‌روشنی بیان کرده است که همه مطالب را نیاورده و سبب این موضوع را نیز بیان کرده، منافاتی با حقیقت‌‌جویی و بی‌طرفی علمی ندارد و برخلاف انصاف نیست و به‌ویژه عنایت شود به این عبارت: «... به جهت آن، قلم مشکین‌رقم، از ذکر مکارم اخلاق آن یگانه آفاق معذور داشت»، که در آن او را یگانه آفاق و دارای مکارم اخلاق شمرده و...
- نویسنده، استاد خودش را چنین معرفی کرده است: «حسن خواجهنثارى بخارى، القاب و اوصاف موزون ملازمان مخدومى، از آن بالاتر و والاتر است که قلم شکسته‌رقم این فقیر کسیر کثیرالتقصیر، به اعلى درجه تحریر، بلکه به ادنى پایه تقریر آن ترقّى و تصاعد تواند نمود. هرچه این کمینه در فنون شعر آموخته، نمونهاى است که از رفت و روب بزمگاه آن عالی‌جاه، اندوخته و هر قطره زلالى که در کام جان متعطّشان بوادى سخنورى مىچکاند، رشحهاى است [که] از رشحات سحاب افضال آن صاحبکمال گرفته و هر نوالهاى که حواله حوصله مرغان نغمهسنج چمن نکتهپرورى مىنماید، ذخیرهاى است که از خوان احسان آن سلطان ملک سخن برداشته.
مصرع: «سخن اوست هرچه مى‌گویم». چون شروع به کلیت در بیان اوصاف کمال و نعوت جلال آن مظهر افضال، متعسّر بود، بلکه متعذّر مىنمود، لاجرم به ذکر بعضى از مکارم اخلاق اکتفا افتاد و على اللّه الاعتماد... ذات بابرکات ایشان، مستجمع جمیع صفات پسندیده بود، سیما در زهد و تقوا، درجه علیا داشتند و مهما امکن قدم بىوضو بر زمین نمى‌گذاشتند. اوراد ایشان، به‌غایت مضبوط و اوقات ایشان بىنهایت مربوط بود. در طریق ریاضت متفرّد زمان و یگانه دوران بودند. ضمیر منیر ایشان مصباح رموز حقایق و کشّاف کنوز دقایق بود. نزد سلاطین عظام و خواقین کرام و همه طوایف انام، از خواصّ و عوام، به‌غایت معزّز و مکرّم بودند و همه افاضل و اماجد بخارا به صحبت شریف ایشان مفتخر و مباهى مىنمودند. حلیه مبارک ایشان، چنان به زیور ملاحت محلا بود که با وجود کبر سنّ و بیاض محاسن، خلق شیفته و فریفته شمایل همایون ایشان مىگردیدند. به‌غایت متخلّق و متواضع و شیرینکلام و نیکواختلاط بودند. چون در بذل دراهم، ید بیضا مىنمودند، بدان جهت «نثارى» تخلّص مىفرمودند...» [۸].
وضعیت کتاب
برای اثر حاضر، فهرست تفصیلی مطالب در آغاز آن و فهارس فنی (اعلام، جای‌ها و کتاب‌ها) و فهرست منابع در پایان آن فراهم شده است.
مصحح، تصاویری از صفحات اول و آخر نسخه خطی اثر حاضر (نسخه آکادمی علوم ازبکستان) را آورده است[۹].
نویسنده گاه از نمودار و جدول نیز برای کمک به فهم مطالب بهره برده است [۱۰].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.