شرح المنظومة
شرح المنظومة، تألیف حکیم حاج ملا هادی سبزواری (متوفی١٢٨٩ق)، از جمله منابع مهم در منطق و فلسفه اسلامی است. آیتالله حسن‌‌زاده آملی بر این کتاب حاشیه زده است. مقدمه و تحقیق آن نیز به قلم مسعود طالبی است.
| نام کتاب | شرح المنظومة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | سبزواري، هادي بن مهدي (نويسنده)
حسن‌‌زاده آملي، حسن (شارح) طالبي، مسعود (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BBR 1234 /س2ش4 1371 |
| موضوع | سبزواري، هادي بن مهدي ، 1212 - 1289ق. منظومه - نقد و تفسير
فلسفه اسلامي - متون قدیمی تا قرن 14 منطق - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | نشر ناب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1369ش ,
مجلد2: 1413ق , مجلد3: 1413ق , مجلد4: 1422ق , مجلد5: 1422ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE13858AUTOMATIONCODE |
مقصود حکیم سبزوارى از این تألیف، ایجاد زمینه و دیدگاه عمومى منطقى، فلسفى و عرفانى براى ورود و فهم درس اسفار اربعه ملا صدرا بود. وى با زبردستى و مهارت خاصى موفق به انجام این امر شد. هیچ کتابى پس از تألیف شرح منظومه، تاکنون نتوانسته جایگزین آن از حیث روش و مبانى گردد[۱].
حکیم متأله سبزوارى، با انگیزه تلخیص و تنظیم یک دوره موضوعات منطقى، فلسفی و عرفانى، در سال 1240ق، سرودن اشعار خود را آغاز و در سال 1260ق، به پایان برد[۲].
«اللئالي المنتظمة»، طبق گفته مؤلف پس از حکمت منظومه، تألیف شده است[۳].
ساختار
جلد اول این اثر پنج جلدی در موضوع منطق، «اللئالي المنتظمة» و دیگر جلدهای آن در موضوع فلسفه، «غرر الفوائد» نامیده شده است. محقق اثر بر جلد اول، دوم (قریب به 30 صفحه در ذکر شرح حال ملا هادی سبزواری و آثار او) و چهارم (قریب به پنجاه صفحه با موضوع اهم اشکالات پیرامون فلسفه و عرفان اسلامی و تبیین جایگاه طبیعیات قدیم در فلسفه اسلامی و ریشه تحولات تاریخی آن) کتاب مقدمه نوشته است. آیتالله حسن‌‌زاده، نیز بر جلد اول و چهارم مقدمه کوتاهی نوشته است.
مطالب کتاب، در هفت مقصد، تدوین شده و هر مقصد خود به چند فریده و هر فریده به چند غرر تقسیم مىشود.
حواشی آیتالله حسن‌‌زاده نیز به شیوه «قوله... أقول» با ذکر شماره در پاورقی کتاب ذکر شده است.
برخی حواشی نیز به قلم محقق اثر است. در پایان تعلیقات استاد حسن‌‌زاده، علامت «ح. ح» و در پایان پاورقىهاى مربوط به محقق علامت «م. ط»، قرار گرفته است. طبیعى است که حواشى و تعلیقاتى که فاقد این دو علامت هستند، از آن مرحوم سبزوارى مىباشند[۴].
گزارش محتوا
طالبی، مباحث مجلدات کتاب را اینگونه معرفی کرده است: مباحث سه مجلد اول کتاب عبارت از سه مقصد از مقاصد هفتگانه این کتاب نفیس، یعنى: منطق، امور عامّه و الهیات بالمعنى الاخص است. در جلدهای چهارم و پنجم نیز چهار مقصد دیگر از آن، که بهترتیب عبارتند از: طبیعیات، نبوات، معاد جسمانى و روحانى و اخلاق ارائه شده است[۵].
از جمله موضوعات مهم منطقی، تقسیم قضیه مسوره به حقیقیه و خارجیه و دیگری تـقسیم قضیه حملیه موجبه به حقیقیه، خارجیه و ذهنیه است. تقسیم قضیه به سه قسم حقیقیه، خارجیه و ذهـنیه را مـیتــوان یـک مـسئله منطقـی مستقل دیگری جدای از طبقهبندی مثنی تلقی نمود که هـم بـهلحاظ مبنا و هم بـهلحـاظ کاربرد و استعمال، متمایز از تقسیمبندی ثنایی است. از این طبقهبنـدی، دو تـقریـر صــورت گرفته است: در تقریر نخست مـتأخرین بـه پیروی از ابهری، تقریری از طبقهبندی مثلـث ارائـه دادهاند کـه بر مبنای آن، مقسم، قضیه حملیه موجبه است؛ درحـالیکـه در طبقهبندی سابق، قضیه حملیـه مـسوره (اعم از سالبه و موجبه)، مـقسم بـود. ملا هادی سبزواری در «اللئالي المـنتظمة»، تـقسیمبندی مثلث را پذیرفته است و قضیه حملیه مــسوره را بــر اســاس ظـرف وجـود موضوع، بر سه قسم دانـسته اسـت: حقیقیه، خارجیـه و ذهنیـه. امـا وی در «غرر الفرائد»، ملاک تمایز قضایای ثلاث را محمول قضیه مـعرفی کـرده است و نه ظرف وجـود مـوضوع. در واقع، حاجی سـبزواری بـرای رفـع اشکالات متعددی کـه مـتوجـه تقریـر نخـست از قضایای ثـلاث شـده است، سعی نموده است تقسیمبندی را بر اساس محمول قـضیه تحلیـل کند و نه ظـرف وجـود موضوع. این تقریر نزد برخی از معاصرین نـیز مـقبول افتـاده اســت[۶].
فشردهای از شیوه تحقیقی مسعود طالبی در این کتاب به شرح زیر است:
- تمام کتاب شرح منظومه که از دو بخش تشکیل یافته است، استنساخ گردیده و سپس با نسخههاى چاپى خطى، تطبیق و مقابله شده و پس از ویرایش، به محضر علامه حسن حسن‌‌زاده آملى تقدیم گردیده، که ایشان هم منّت نهاده و تصحیح و ویرایش مجدّد صورى و معنوى آن را تقبّل فرمودهاند. همچنین با برخى نسخههاى خطى دیگر، اعم از چاپ ناصرى و مظفرى و غیره که نزد ایشان موجود بوده مقابله و تصحیح نمودهاند.
- از آنجا که مرحوم سبزوارى، خود بر بخش منطق، حواشى نداشتهاند، علامه حواشى بسیار محقّقانه و جامعى را که حاصل سالها تدریس و تحقیق ایشان مىباشد، ضمیمه متن نمودهاند.
- علامه حسن‌‌زاده در ضمن حواشى خود، منبع برخى اقوال را تحقیق کردهاند و بقیه موارد را نیز محقق بهصورت پاورقى، با علامت ستاره (*)، پس از حواشى ایشان، آورده است.
- در منبعیابى اقوال، حتی‌الامکان سعى شده که به منبع اصلى و دست اول ارجاع داده شود، مگر در پارهاى موارد که علیرغم تلاش بسیار توفیق حاصل نگردیده است. در برخى موارد نیز، ضمن تحقیق پیرامون مصادر متن، این اندیشه قوّت گرفته که احتمالاً، خود مصنّف، دسترسى به منبع اصلى، نداشته است؛ ولذا خود نیز از دیگران نقل قول مىکند؛ بهعنوان نمونه، مصنف، مطلبى را از تعلیقات شیخالرئیس نقل مىکند که عین همان عبارات، در تعلیقات چاپ مصر، یافت نگردید؛ درحالىکه همان عبارات، با همان تعابیر و بدون کم و کاست، در اسفار صدرالمتألهین موجود است؛ ولذا در چنین مواردى به خود اسفار ارجاع داده شده است[۷].
وضعیت کتاب
محقق اثر به گفته خود کلمهبهکلمه، شرح منظومه را با منابعش مطابقت داده و حاصل این تطبیق را در پاورقیها آورده است[۸].
فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن ذکر شده است. فهرستهاى فنى (آیات بهترتیب سور، روایات، اعلام، کتب، اشعار عربی و فارسی و منابع) نیز به همت محقق تهیه و در انتهای جلد پنجم آمده است.
تاکنون بر «اللئالي المنتظمة»، تعالیق چندى نگاشتهاند؛ از جمله «تعلیقه رشیقه» مرحوم میرزا مهدى آشتیانى است[۹].
«غرر الفرائد»، داراى دو چاپ سنگى معروف به «ناصرى» و «مظفرى» است. این کتاب در زمان خود مؤلف، کتاب درسى شد. اکثر حکما و علماى پس از سبزوارى، بر آن حواشى و شرح نوشتهاند که بالغ بر چهلواندى مىشود و نیاز به تحقیق جداگانه دارد[۱۰].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- فرامرز قراملکی، احد؛ عبادی، احمد، «تحلیل منطقی قضایای ثلاث»، پایگاه مجلات تخصصی نور: اندیشه دینی، پاییز 1392، شماره 48، صفحه 25 تا 46، به آدرس اینترنتی: