دلالة الحائرين
دلالةالحائرين، مهم‌ترين كتاب فلسفى ابن‌ميمون است و هدف اصلى آن تطبيق ظواهر كتاب عهد عتيق با قواعد عقلانى و فلسفى است و از اين‌رو ابن‌ميمون از جمله متفكران بزرگ خردگرا و پيرو اصالت عقل به شمار مى‌رود و شايد در اين كار از هم نظاير و امثال خود پيشروتر باشد.
| نام کتاب | دلالة الحائرین |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابن میمون، موسی بن میمون (نويسنده)
اتای، حسین (مقدمه نویس و مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BM 545 /د8 |
| موضوع | آموزههای کتاب مقدس
پیامبران یهود خدا - اثبات فلسفه یهود کتاب مقدس. عهد عتیق - قصهها - نقد و تفسیر کتاب مقدس. عهد عتیق - نقد و تفسیر یهودیت - کلام - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | مکتبة الثقافةالدينية |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1216AUTOMATIONCODE |
گزارش محتوا
مؤلف در مقدمه جزء اول كتاب مى‌گويد: من كسى هستم كه اگر خود را در تنگنا بيابم و در رساندن حق از راه برهان چاره‌اى نبينم و در آن كار فقط يك فاضل دانشمند با من موافق باشد و ده هزار جاهل نادان با من مخالف، من جانب آن دانشمند را مى‌گيرم و مذمت آن عد كثير را به چيزى نمى‌شمرم و سعى مى‌كنم كه آن فاضل يگانه را از حيرتى كه دچار آن شده است، رهايى بخشم تا به كمال خود برسد و آسوده خاطر گردد. در جاى ديگر از همان مقدمه مى‌گويد: مى‌دانم كه مبتديانى كه از بحث و نظر بهره‌اى ندارند، تنها از بعضى از فصول اين مقاله بهره‌مند مى‌شوند؛ اما كامل متشرع كه در حيرت افتاده است، از هم فصول آن بهره‌مند خواهد شد و از آن لذت بسيار خواهد برد و كسانى كه ذهن و دماغشان با اراء نادرست پليد و چركين شده است و راه‌هاى نادرست را درست مى‌دانند، از بيشتر فصول اين كتاب دورى خواهند جست. ابن‌ميمون امثال و لغزها و كلماتى را كه در تورات آمده است و با عقل ناسازگار مى‌نمايد، به معنى لفظى آنها نمى‌گيرد و سعى مى‌كند همه را تأويل عقلانى كند. روى سخن او با كسانى است كه فلسفه و حكمت خوانده‌اند و با علوم عقلى آشنا هستند و هنگامى كه به تورات روى مى‌آوردند، كلمات مبهم و امثال و رموز و اشارات آن را در نمى‌يابند و نمى‌دانند كه دين خود را چگونه حفظ كنند و به همين جهت در حيرت و سرگردانى مى‌افتند. او به همين مناسبت كتاب خود را دلالة الحائرين نام نهاده است.
ابن‌ميمون علل و اسباب تناقض و تضاد را كه در كتاب‌ها و رسائل ديده مى‌شود، چنين برمى‌شمارد:
1. گاهى مؤلّف گفتار گوناگون مردمان را با آراء گوناگون آنان بدون ذكر سند جمع مى‌كند و گويند گفتارها را ذكر نمى‌كند. در چنين كتابى تناقض و تضاد ديده خواهد شد، زيرا اگر دو قضى متناقض در آن ديده شود، ممكن است يكى از آنِ شخصى و ديگرى از آنِ شخص ديگر باشد.
2. ممكن است مؤلف، نخست رأيى را برگزيند و سپس از آن رأى برگردد و هر دو رأى را در كتاب خود بياورد (بدون ذكر عدول خود از رأى نخستين).
3. ممكن است كه گفتارهاى گوناگون در يك كتاب همه بر يك منوال نباشد، يعنى در بعضى جاها مقصود ظاهر كلام، و در بعضى مواضع مقصود باطن كلام باشد، يا ظواهر دو قضيه با هم متناقض باشد؛ ولى باطن آن دو چنين نباشد.
4. ممكن است كه قولى مشروط باشد؛ ولى شرط آن در جاى خود مذكور نباشد، يا دو موضوع با هم مختلف باشند؛ ولى اين اختلاف در محل خود بيان نشده باشد و به ظاهر چنان نمايد كه آن دو موضوع و آن دو گفتار متناقض هستند؛ ولى در حقيقت تناقضى در كار نباشد.
5. ممكن است كه مطلبى غامض و دشوار باشد و نياز به مقدمه‌اى داشته باشد؛ ولى از ذكر آن مقدمه خوددارى شود و درك آن به فهم خواننده موكول گردد؛ اما بعد در جاى ديگر، آن معنى غامض تبيين و تفهيم شود.
6. نهان ماندن تناقض، به نحوى كه ظهور آن نياز به مقدمات عديده داشته باشد.
7. ممكن است به اقتضاى ضرورت كلامى غامض باشد و بخواهند بعضى از معانى آن را ظاهر نكنند و بعضى ديگر را ظاهر كنند، يا به ضرورت بخواهند در جايى براى فهم مطلبى مقدمه‌اى تقرير كنند، ولى در جايى ديگر مقدمه‌اى متناقض آن بياورند و بايد چنان بايد چنان باشد كه مردم عادى از اين تناقض آگاه نباشند و مؤلف براى نهان داشتن آن به هر وسيله‌اى متوسل شود.
ابن‌ميمون تناقض ظاهرى در (مشنا كتب قوانين و شرايع يهود) را به علت نخست برمى‌گرداند و اختلاف در تلمود را به علت‌هاى اول و دوم نسبت مى‌دهد و تناقض موجود در كتب انبيا را معلول علت‌هاى سوم و چهارم مى‌داند و علت پنجم را مربوط به كتب فلاسفه و محققان مى‌سازد و تناقض در كتب مؤلفان و شارحان را به علت ششم ربط مى‌دهد و تناقض و اختلاف موجود در گفتار خود را به علت‌هاى پنجم و هفتم منسوب مى‌سازد.
ابن‌ميمون دلاله‌الحائرين را به زبان عربى و خط عبرى نوشته است، زيرا نمى‌خواسته مسلمانان از آن آگاه شوند و او را به جهت بعضى مطالب آن مورد حمله قرار دهند. اين كتاب در زمان خود ابن‌ميمون در ميان يهود شهرت زيادى به دست آورد و يكى از علماى يهود در شهر لونيل در جنوب فرانسه، به نام شموئيل بن يهودا تبّونى، معروف به ابن‌تبّون آن را با اجاز ابن‌ميمون، به عبرى ترجمه مى‌كرد و با آن كه ميان شهر لونيل و شهر فسطاط فاصل زيادى بود، فصل به فصل نزد او مى‌فرستاد و پس از تصديق صحت ترجمه آن را منتشر مى‌ساخت. ترجم ابن‌تبون پيش از مرگ ابن‌ميمون به پايان رسيد. ابن‌تبّون فرهنگى هم در اصطلاحات فلسفى به عبرى بر آن افزود. يكى ديگر از علماى يهود به نام حريزى كه شاعر هم بود، در همان زمان، ترجم ديگرى از دلالة الحائرين به دست داد؛ ولى ترجم ابن‌تبّون را ترجيح داد و ترجم حريزى را نادرست خواند.
با آن كه كتاب دلالة الحائرين به خط عبرى نوشته شده بود، مسلمانان به آن توجه كردند و چنانكه گفته شد، ابوعبداللّه تبريزى بر مقدمات بيست و هفتگان آن شرح نوشت.
ترجمه لاتينى دلالة الحائرين نيز در ميان دانشمندان اروپايى قرون وسطى رواج يافت و آلبرت بزرگ و توماس آكويناس دو فيلسوف بسيار معروف سده 13م از آن بهره بردند و چنانكه مى‌گويند، لايبنيتس و هگل نيز در مؤلفات خود از او نام بردند. دلالة الحائرين در ميان علماى يهود سر و صداى زيادى برپا كرد و مخالفان زيادى در ميان علماى يهود پيدا شدند كه كتاب و آراء مذكور در آن را رد كردند و سعى ابن‌ميمون را در تطبيق فلسفه و شريعت موسى(ع) محكوم ساختند.
نسخه شناسى
اين كتاب به خط عبرى و زبان عربى با ترجم فرانسوى در 1866م به وسيل سليمان مونك منتشر شد. نشر ديگرى از متن عربى و با خط عبرى در 1929م در تل‌آويو صورت گرفته است.
نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه سليمانيه بخش جاراللّه استانبول به شماره 1279 نگهدارى مى‌شود.
متن عربى كتاب دلاله الحائرين در 1974م در آنكارا به كوشش حسين آتاى منتشر شده است. پيش از آن، حسين آتاى متن عربى با خط عربى را از روى نسخ موجود در كتابخانه جاراللّه استانبول به طبع رسانده است. اين اثر بارها و به زبان‌هاى مختلف چون انگليسى و آلمانى به چاپ رسيده است.
نسخه حاضر در برنامه از روى متن عربى دلاله الحائرين كه به كوشش حسين آتاى انتشار يافته در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 764 صفحه توسط انتشارات مكتبه الثقافهالدينيه؛ منتشر شده است. نوبت چاپ و نيز مكان و سال انتشار اين نسخه مشخص نيست.
منابع
1-زرياب خوئى، عباس؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامى؛ جلد پنجم.
2- مقدمه حسين آتاى بر كتاب.
عباس زرياب خويى ج/5 بزرگ اسلامى.