علیقلی بن قرچغای خان
علیقلی بن قرچغاى خان حکیم، محقق و عارف گمنام عصر صفوى است. درباره شرححال و زندگى وى اطلاع دقیق و کاملى در دست نیست. تذکرهنویسان نیز حتى درباره نام و شخصیت علمى او بعضاً دچار اشتباه شدهاند. به روایت نصرآبادى، علیقلی خان متولّى قم بوده است.
تولد و وفات
تاریخ تولد و وفات وى روشن نیست. از روى قراینى که در آثارش از جمله در احیاى حکمت موجود است مىتوان تاریخ تقریبى تولد وى را بین سالهای 1020 تا 1025 ذکر کرد. در احیاى حکمت (ج 1، ص 529) نوشته است: تا حال تحریر که عمرم به شصتوشش سال رسیده است ... و در جاى دیگر (ج 2، ص 168): از زمان قدیم تا عصر ما که هزار و نودویک از هجرت گذشته است ...، پس بنابراین عبارات سال ولادتش باید 1025 ق باشد؛ اما بنا بر نقل شیخ آقابزرگ در معرفى کتاب منطق وى سال ولادت او باید 1020 ق باشد؛ زیرا مؤلف در آن کتاب متذکر شده که در نهم صفر 1076 ق در پنجاهوشش سالگى از تألیف آن فارغ شده است. سال وفات وى- چنانکه اشاره شد- در جایى ذکر نشده و قرائنى هم در دست نیست.[۱]
نسب
علّامه شیخ آقابزرگ تهرانى او را علیقلی بن قرچغاى خان الخلخالى و سید محسن امین، صاحب اعیان الشیعه، علیقلی بن قرچغاى خان الخلخالى الاصفهانى خواندهاند. [۲]
پدر
پدر علیقلی خان، قرچغاى خان سپهسالار مورد علاقه و «مقرّب الحضرة» شاهعباس اول بوده است که برخلاف پسر در تاریخ عهد صفوى نامى بلندآوازه دارد. قرچغاى خان اصلاً از ارامنه ایروان بوده است که در کودکى به دست جمعى از سواران تاتار اسیر شد. سپس به دین اسلام درآمد و سرانجام به حلقه غلامان خاص شاهعباس راه یافت. چون جوانى صدیق و فداکار و کاردان بود، شاه آزادش کرد و مناصب بزرگ به او داد؛ و چون در هر مقام با نهایت صداقت و لیاقت و درستکارى خدمت کرد، علاقه و محبت فوقالعاده شاه را به خود جلب نمود. وى در جنگها و در حفظ حدود و ثغور ایران آن روزگار رشادتهاى بسیارى از خود نشان داد که به همین جهت به مقام سپهسالارى و حکمرانى بلاد خراسان منصوب گردید. وى به دست گروهى از گرجیان به سرکردگى «موراو» به قتل رسید.[۳]
برادر
حاج منوچهر خان [برادر علیقلی خان] نزد مرحوم مجلسى اول (محمدتقی) من لایحضره الفقیه را خوانده است و از وى دو اجازه یکى به سال 1060 و دیگرى به سال 1062 ق دریافت کرده است.[۴]
پسر
پسرش مهدىقلى بیک شاعر عهد صفوى (با تخلص صفا) در قم به تحصیل کمالات پرداخته و نیز خوب شعر مىگفته است. مهدى قلى، بانى مدرسه معروف خان (1123 ق) در قم بوده است که امروزه این مدرسه بهواسطه تجدید بناى آن توسط مرحوم آیتالله بروجردى به نام ایشان معروف شده است.[۵]
اطلاعات علمی
مشرب فلسفی
مشرب و مرام فلسفى علیقلی خان متأثر از مکتب فلسفى دورانى است که در آن مىزیسته است. در اندیشه او نشانههاى تأثیر تفکر افلاطونى- افلوطینى با بهرهگیرى فراوان وى از اثولوجیاى منسوب به ارسطو بهصورت قابلملاحظهای دیده مىشود.[۶] او احاطه و آگاهى قابلتوجهی بر آراء و اقوال حکماى متقدم و متأخر و معاصرانش داشته است.[۷]
او را فیلسوفى تحت تأثیر افکار و آراء میرداماد و برخى از پیروان وى باید دانست. این تأثیر را مىتوان در مسئله صدور کثیر از واحد، نحوه تبیین سلسله معلولات و مراتب صدور و مسئله حدوث عالم بهخوبی مشاهده کرد؛ و بالجمله بررسى دقیق احیاى حکمت این نتیجه را در شناخت شیوه تفکر او براى ما حاصل مىکند که مشرب فلسفى او آمیزهاى از فلسفه مشائى، اشراقى و الهیات عرفانى است که مىکوشد تا از طریق ممزوج ساختن فلسفه با مدالیل آیات الهى و احادیث معصومین(ع) حکمت را در زمینه تشیع امامیه احیا کند. [۸]
علیقلی، براى راه بردن بهحق تحقیق در حل معضلات فلسفى و تبیین حقایق هستى، به طریق دیگرى وراى عقل نیز قائل است. یعنى او به شهود و اشراق و الهام براى نیل به حقایق نهفته عالم قائل است... و خود را در حل بعضى از معضلات فلسفى بهرهمند از چنین توفیقى مىداند. [۹]
وى درصدد ارائه یا دفاع از نوعى الهیات تنزیهى است که مىتواند شایستهترین و بلکه بایستهترین موضوع حکمت و مابعدالطبیعه، به عقیده وى، باشد. این ویژگى را در آراى ملا رجبعلى تبریزى نیز مىتوان یافت و به همین جهت مىتوان علیقلی را سخت متأثر از استادش در این خصوص دانست. [۱۰] علیقلی خان، در مسئله وجود و حرکت جوهرى از مخالفان مذهب صدرالمتألهین است.[۱۱]
اساتید
آثار
قریب به سى اثر در فلسفه، عرفان و کلام و حدیث از علیقلی بن قرچغاى خان شناسایى شده که برخى از آنها در گنجینه نسخ خطى کتابخانههاى ایران موجود است؛ و از میان آنها، تعدادى تصحیح شده و توسط دفتر نشر میراث مکتوب چاپ شده است.[۱۴]
- احیاى حکمت؛
- منطق؛
- خزائن جواهر القرآن؛
- فرقان الرأيین و تبيان الحكمتين في الفرق بين حكمة القدماء مثل أرسطاطاليس و أفلاطون و المتأخرین مثل الفارابي و شيخ الرئيس و الميرالداماد؛
- شرح اثولوجیا؛
- الإيمان الكامل؛
- رساله در معرفت ایمان و نورانیت محمد و على(ع) یا رساله ایمان و کفر؛
- التعليقات في الحكمة؛
- التعليقات على شرح الإشارات (احتمال دارد این اثر همان تعلیقات فی الحکمة باشد)؛
- التنقيحات؛
- التمهيدات؛
- مرآة المثول؛
- حدودات و قانونات؛
- رساله درباره فرشتگان و ملائکه؛
- آغاز و انجام قدسى؛
- رسالة في العالم؛
- رساله در علم اجمالى و تفصیلى واجب تعالى و عقول و نفوس؛
- رساله وحدت و هویت و شیئیت حقه و انحصار مصداق و منشأ انتزاع مفهوم هویت و شخصیت صادقه اعتباریه ذهنیه در ذات مقدس بارى به مسلک انبیا و حکماى الهى و به مسلک عوام صوفیه و سوفسطائى؛
- رساله مرآة الوجود و الماهية؛
- زبور العارفين؛
- مزامير العاشقين؛
- رسالة سعدیة في تهافت الصوفية؛
- الأربعون حديثا؛
- سبعه سماویه؛
- ضياء العابدين؛
- هداية الضّالّين و تقوية المؤمنين؛
- الصلوات؛
- گزیدهاى از جاویدان خرد گنجور پسر اسفندیار؛
- شوقنامه عباسى؛
- نزهة الزاهدين و تحفة العابدين؛
- کمال محمدى؛
- دیوان علیقلی خان.[۱۵]
از میان آثار فوق، تنها در انتساب سه مورد اخیر به علیقلی خان تردید شده است.[۱۶]
پانویس
منبع مقاله
علیقلی بن قرچغای خان، احیای حکمت(مشتمل بر طبیعیات)، محقق و مصحح فاطمه فنا و مقدمهنویس: غلامحسین ابراهیمی دینانی، احیاء کتاب، تهران، 1377 ش.