مرزبان‌نامه
مرزبان‌نامه، کتابی است منسوب به مرزبان بن رستم بن شهریار که توسط شهابالدین احمد بن محمد بن عربشاه، به عربی ترجمه و در آن تصرفاتی صورت گرفته و اشعار عربی و احادیث اسلامی، بدان افزوده شده است.
| نام کتاب | مرزبان‌نامه |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مرزبان نامه. عربي |
| پدیدآورندگان | مرزبان بن رستم (نويسنده)
ابن عرب شاه، احمد بن محمد (تعريب) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | PIR 5198 /م4043 |
| موضوع | نثر عربي - قرن 9ق. - ترجمه شده از فارسي
نثر فارسي - قرن 7ق. - ترجمه شده به عربي |
| ناشر | مؤسسة الإنتشار العربي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1997م , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14374AUTOMATIONCODE |
این کتاب، دربردارنده داستانها و حکایتهای بسیار کهن میباشد و باور بر این است که این کتاب در اصل، به یکی از گویشهای فارسی میانه و آنطوری که وراوینی میگوید، به زبان طبری کهن تألیف شده بوده است که دو بار بهطور جداگانه توسط سعدالدین وراوینی و محمد بن غازی ملطیوی به نثر فنی فارسی دری برگردانده شده است. ملطیوی نام اثر خود را «روضة العقول» نهاده است[۱].
اثر حاضر، در واقع، تعریب متن ترکی ترجمهشده از فارسی است.
البته علامه قزوینی و شاید پیش از وی «هوتسما» در دائرةالمعارف اسلامی با تکیه به قول حاجی خلیفه در «كشف الظنون»، این کتاب را بدون توجه به محتوای آن تألیف ابن عربشاه بشمار آوردهاند، نه ترجمه از متن ترکی یا فارسی و ابن عربشاه نیز خود در آغاز کتاب با تکیه به لفظ «وضعت»، آب صافی روی دست همه ریخته است [۲].
ساختار
کتاب، مشتمل است بر «تمهید»، «مقدمه نویسنده» و «مطالب اصلی» که در نه باب تنظیم شده است.
گزارش محتوا
در «تمهید»، از اصل کتاب و زبان و نویسنده آن و انتقال آن به زبانهای دیگر و نیز از موضوع آن سخن به میان آمده است[۳].
در مقدمه، پس از ستایش و تسبیح خداوند و اشاره به حکمتها و عبرتهایی که وی در همه موجودات به ودیعت نهاده و نیز اشاره به اصل و ترجمه کتاب، بهاختصار موضوع ابواب نهگانه کتاب بیان شده است[۴].
در باب اول، به سبب نامگذاری کتاب به «مرزبان‌نامه» اشاره شده است. این باب در واقع حکایتها و داستانهایی است که بین مرزبان و دستور (وزیر) نقل میشود تا نتایج سیاسی و مملکتداری گرفته شود. در این باب ذکر گردیده که این کتاب به مرزبان بن شروین منسوب است که از فرزندزادگان کیکاووس - برادر ملک عادل انوشیروان - بود. شروین پنج پسر داشت. پس از مرگ او، حکومت به پسر بزرگتر رسید. بعد از مدتی، برادران دیگر از روی حسد به مخالفت برخاستند. مرزبان، برای تبری از استقلال برادران، تصمیم به ترک دیار گرفت تا پادشاه درباره او اندیشه بد نکند. قبل از رفتن، به حضور برادر رفت و به نصیحت او پرداخت و شیوههای پادشاهی درست و عادلانه را به وی آموخت. شاه، وزیر بداندیشی داشت که میکوشید میان برادران، بذر بدگمانی بپاشد و روابط آنها را تیره سازد. مرزبان با او به مناظره در امور ملک میپردازد [۵].
در باب دوم، با بیان حکایات مناسب، از جمله حکایتهای مربوط به اجنه و عفریتها، سعی میشود سوء ظن شاه نسبت به برادران برطرف گردد[۶] باب سوم، پیرامون داستان شیری است که دو روباه به نام «رئیس» و «عادل» ملازم و ندیم او بودهاند. باب چهارم، در مورد ماجرای بزی حیلهگر است که سرانجام سگی زیرک به نام زکی، با کمک او به پادشاهی میرسد. باب پنجم در مورد داستان پیل و شیر و هجوم پیل به دیار شیر و شکست پیل میباشد. باب ششم، حکایت اشتر راستگو و شیر پارسا است. باب هفتم، در مورد عقاب و دو کبک نر و ماده است. باب هشتم، درباره برخورد مخدومان و یاران است و در باب نهم، با عنوان «اکتساب الأمور من التجارب»، مطالبی پیرامون کتاب و حکایات آن بیان گردیده است.
یکی از مهمترین ویژگیهای درونی این اثر، محتوای آن است. مرزبان‌نامه شامل مجموعه حکایاتی است که تاریخ وقوع آنها با توجه به محتوای درونیاش، مربوط به ایران قبل از اسلام و حتی دورههای بسیار کهنتر از آن است؛ مثل آنچه درباره بابل و حوادث آن میگوید که سابقهای بس کهن دارد[۷].
ویژگی دیگر این اثر، آن است که نام تمام مکانهایی که در این کتاب ثبت شده، همه متعلق به قلمرو ایران قبل از اسلام است و هیچ اسمی مربوط به قلمرو اسلام در آن دیده نمیشود [۸].
در این کتاب به داستانها و حجم زیادی از مطالب برخورد میکنیم که توصیه به زهد و قناعت و پرهیز میکند که ممکن است ابتدا این تصویر برای خواننده به وجود آید که این افکار، متأثر از اندیشههای عارفانه و صوفیانه اسلامی است؛ درحالیکه بهیقین باید دانست که این اندیشهها متأثر از دین مانی و تا حدی متأثر از آیین مزدک است[۹].
بارزترین ویژگی کتاب آن است که نویسنده با به کار گرفتن سمبولیسم، دیدگاههای سیاسی خود را از زبان حیوانات بیزبان، بیان کرده است[۱۰].
مطالعه کامل اثر و بررسی دیدگاههای نویسنده در جاهای مختلف، نشانگر این است که وی در بحث خود از سیاست، اگرچه سعی دارد به نخبگان غیر حکومتی توصیههای عملی در برخورد با شاهان ارائه کند و در چندین جای مختلف، این موضوع را طرح میکند، اما مبنا و محور بحث او حاکم و پادشاه است و کمتر به نقش نخبگان و توده مردم در سیاست توجه دارد؛ بهعبارتدیگر، نویسنده در تحلیل خود از سیاست به برایند نیروهای اجتماعی توجهی ندارد، بلکه کانون و محور تحلیل او وجود پادشاه و سلطان است[۱۱].
نگرش مؤلف به پادشاهی، شدیدا تحت تأثیر سنت تفکر ایرانی قرار دارد. در این نگرش، پادشاه از فره ایزدی و از تأیید و توفیق الهی برخوردار است. از اینجاست که شاه، گاه به آفتاب رخشنده تمثیل میشود و گاه به مادر مهربان[۱۲].
ذهن پادشاه نیز صافترین اذهان خلق بشمار میرود و مظاهر طبیعی، از تغییرات درونی او تأثیر میپذیرد و احوال جهان مطابق تغییر و گردش احوال درونی شاه تحول مییابد. اگر پادشاه مکدر شود، خیر و برکت از عالم برمیخیزد و اگر به دل او انبساط و سرور وارد شود، در جهان نیز آثار آن هویدا میشود[۱۳].
با این وصف، نه چنان است که مرزبان‌نامه همه پادشاهان را دارای چنین قدرت و فیضی بداند و جایی که خود از حکومت برادرش و رفتار کارگزاران وی با مردم شکایت میکند، انتساب این ویژگیها به او، درست به نظر نمیآید. اما از آنجا که انتقاد مستقیم از عملکرد پادشاهان میتوانست پیامدهای ناگواری در پی داشته باشد، وی در زبان ایهام از تندمزاجی و بیصبری آنها گلایه میکند[۱۴].
از دیدگاه مرزبان‌نامه، اصل در پادشاهی، وراثت و نسب نیست، بلکه شایستگی مهمترین شرط حکمرانی است[۱۵].
نکته قابل توجه در این اثر، توجه و تأکید بر پرهیزگاری است و اغلب شخصیتهایی که در داستانها، نقش پادشاه را برعهده دارند، افرادی معرفی میشوند که بر هوای نفس خویش مسلط هستند و از غرایز حیوانی آسوده گشتهاند (مانند شیر پرهیزگار و عقاب). حتی در مواردی نویسنده بهطور مفصل به پرهیزگاری، قناعت و وارستگی از دنیا توجه میکند و مهمترین نصیحت پادشاه دانا را به فرزندان خویش، پرهیز از دنیاطلبی معرفی میکند. حتی در تمام مباحث کتاب به مطلبی غیر اخلاق برنمیخوریم و برخلاف آثاری نظیر «قابوسنامه» که در آنها فصول جداگانهای در مورد آیین شرابخواری، نرد باختن و عشقبازی وجود دارد، در مرزبان‌نامه، یکسره سخن از پرهیزگاری است[۱۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده و کتاب فاقد پاورقی است.
پانویس
- ↑ ر.ک: رضایی، مهدی، 1389، ص47
- ↑ ر.ک: افراسیابی، غلامرضا، 1382، ص6
- ↑ ر.ک: تمهید، ص7
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص9-11
- ↑ ر.ک: عزتیپرور، احمد، 1378، ص172-173
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ رضایی، مهدی، 1389، ص51
- ↑ ر.ک: همان، ص53
- ↑ ر.ک: همان، ص57
- ↑ ر.ک: درستی، احمد، 1381، ص134-135
- ↑ ر.ک: همان، ص135
- ↑ همان
- ↑ همان، ص136
- ↑ همان، ص136-137
- ↑ همان، ص137
- ↑ همان، ص138
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- عزتیپرور، احمد، «سیاست در مرزبان‌نامه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کیهان اندیشه، شماره 83، فروردین و اردیبهشت 1378 (18 صفحه، از 170 تا 187)، به آدرس:
- افراسیابی، غلامرضا، «مقاله: مرزبان‌نامه، نکتههایی پیرامون تألیف و ترجمه و تحریر روضة العقول، محمد غازی ملطیوی و مرزبان‌نامه سعدالدین وراوینی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله آینه میراث، شماره 21، تابستان 1382 (27 صفحه، از 5 تا 31)، به آدرس:
- رضایی، مهدی، «مرزبان‌نامه یادگاری از ایران عهد ساسانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهشهای ادب عرفانی، شماره 13، علمی - پژوهشی، بهار 1389 (22 صفحه، از 47 تا 68)، به آدرس:
- درستی، احمد، «مروری بر اندیشههای مرزبان بن رستم اسپهبدزاده طبرستانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله مصباح، شماره 43، مهر 1381 (24 صفحه، از 125 تا 148)، به آدرس:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/110040