واقعه صفین در تاریخ
واقعه صفين در تاريخ، ترجمه كريم زمانى از كتاب وزين و معتبر «وقعة صفين» نصر بن مزاحم منقرى (م 212ق) است. اين كتاب در ميان پژوهشگران و صاحب‌نظران مباحث تاريخى، مهم‌ترين و معتبرترين كتابى است كه به‌طور مستقل و مشروح از واقعه صفين سخن گفته است. البته نصر بن مزاحم نخستين و تنها مورخى نيست كه اين رويداد عظيم تاريخى را به رشته تحرير درآورده است؛ زيرا نخستين كسى كه در اين باره دست به تأليف زده، ابومخنف لوط بن سعيد بن مخنف بن سليم ازدى متوفاى سال 170ق و پس از او محمد بن جرير طبرى متوفاى سال 310ق، بدين مطلب پرداخته است. وى تأليف مستقلى در اين زمينه ندارد، بلكه واقعه صفين را ضمن حوادث سال 33 تا 37ق، بيان كرده است. مورخ ديگرى به نام عبدالله بن عمر واقدى متوفاى سال 207ق كه هم‌عصر نصر بن مزاحم بوده تأليفى در اين زمينه دارد. ليكن در حال حاضر اين كتاب، كهن‌ترين و موثق‌ترين متنى است كه رويداد عظيم صفين را در تماميت آن مورد بحث و مداقه قرار داده است[۱]
| نام کتاب | واقعه صفین در تاریخ |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | وقعه صفین. فارسی |
| پدیدآورندگان | نصر بن مزاحم (نويسنده)
زمانی، کریم (مترجم) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 37/95 /ص7 ن6041 |
| موضوع | جنگ صفین، 36ق.
علی بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - خطبهها |
| ناشر | رسا |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1364 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE17601AUTOMATIONCODE |
در ترجمه اين متن تاريخى، چند نكته رعايت شده است:
- مؤلف در آغاز نقل هر حادثه‌اى، نام سلسله راويان آن را ذكر مى‌كند و گاه اين نام‌ها، نيمى از يك صفحه كتاب را تشكيل مى‌دهد. در ترجمه، به‌طور كلى اسامى راويان حذف شده تا از افزايش غير ضرورى كتاب اجتناب شود و خواننده فارسى‌زبان بدون گسيختگى، حوادث و رويدادهاى كتاب را دنبال كند.
- ترجمه اشعار بنا به ضرورت صورت گرفته؛ يعنى هرجا كه اشعار رابطه توضيحى با حادثه مورد بحث داشته، ترجمه شده است و در غير اين صورت حذف گرديده است[۲]
على بيات در انتهاى مقاله‌اى تحت عنوان «وقعة الصفين» به سه ترجمه از اين اثر اشاره مى‌كند: نخست ترجمه‌اى تحت عنوان «سندس و استبرق» به قلم شيخ محمدمهدى مسجد شاهى در 218 صفحه كه در 1345ق، به‌صورت چاپ سنگى در اصفهان منتشر شده است. باز گردان دوم، ترجمه كريم زمانى. وى به‌حق اين دو ترجمه را به سبب حذف پاره‌اى مطالب چون اسناد روايات، اشعار و رجزها ناقص دانسته و در ادامه مى‌نويسد: «بازگردان سوم به كوشش دكتر پرويز اتابكى به شكلى وزين و شايسته به سال 1366ش، در 819 صفحه در تهران به انجام رسيده است»[۳]
احمد تنكابنى نيز در مقاله ديگرى با عنوان «واقعه صفين در تاريخ، ترجمه‌اى ناقص از كتابى كهن و معتبر»، به بررسى ترجمه زمانى پرداخته است. وى در ابتداى مقاله، نثر كتاب را «نسبتاً روان» دانسته و به‌اختصار اهميت كتاب و امانت‌دارى نويسنده در نقل حوادث و وقايع صفين را متذكر شده است. سپس به نقد ترجمه زمانى پرداخته و مى‌نويسد: «مؤلف، كه مورخى حقيقت‌نگار و امين است، به‌تفصيل نام راويان هر خبر و گزارش را ذكر مى‌كند و تمام روايات را به‌نحو «معنعن» توثيق مى‌نمايد. نقل سلسله روات براى محققانى كه قصد پژوهش و سنجش دارند و به ارزيابى وقايع تاريخى همت مى‌گمارند، بسيار مهم و گره‌گشاست، ولى متأسفانه در ترجمه يادشده به عذر احتراز از اطناب، از نقل سلسله راويان و ناقلان اخبار كه در حكم ضمانت‌نامه صحت هر خبر مى‌تواند بود [باشد]، به‌كلى صرف نظر شده و به اين ترتيب مقدار زيادى از اعتبار كتاب در ترجمه ساقط شده است»[۴]
وى اشكال عمده ديگر اين ترجمه را اين‌گونه توضيح مى‌دهد: «يكى ديگر از ويژگى‌هاى اين كتاب معتبر، درج اشعار و رجزهاى مربوط به واقعه صفين است كه بيش از يك‌سوم كتاب را شامل مى‌شود. بسيارى از اين اشعار كه سرشار از ارزش ادبى و خصوصيت حماسى و اهميت تاريخى است، تنها در اين كتاب درج شده و در ديگر تاريخ‌ها و تذكره‌ها نيامده است. گذشته از اين، برخى نامه‌ها و پيام‌ها كه بين طرفين متخاصم مبادله شده به شعر است... ولى متأسفانه در ترجمه به‌كلى حذف شده و از اين رهگذر سلسله مطالب متن كه چون زنجيرى به هم پيوسته و حوادث و گفتگوها و مكاتبات فى‌مابين را لحظه‌به‌لحظه نقل كرده در ترجمه از هم گسيخته است»[۵]
وى همچنين خاطرنشان مى‌كند كه مترجم تنها از ترجمه اشعار چشم‌پوشى نكرده، بلكه بخشى‌هايى از نثر متن را نيز ناديده گرفته است و گذشته از حذف كليه اشعار متن كه در حدود 1500 بيت است، به‌استثناى 4 - 5 بيت كه به گفته مترجم «به‌ضرورت ترجمه شده است»، بخش‌هاى مهمى از نثر متن نيز در ترجمه حذف شده و توجيهى هم بر اين حذف مخل در مقدمه مترجم نيامده است. شمار اين بخش‌هاى محذوف در مجموع كتاب بسيار است...
وى سپس براى آنكه ميزان كاستى ترجمه را به دست دهد، به 29 عنوان محذوف از بخش ششم كتاب اشاره كرده و مى‌افزايد: شمار عناوين و مطالب محذوف از متن در ديگر بخش‌هاى هشت‌گانه كتاب نيز بر همين قياس است[۶]
مطلب آخر اينكه تنكابنى در نقد ترجمه كريم زمانى از دايره انصاف خارج نشده و مى‌نويسد: «قطع نظر از اين كاستى‌ها، منصفانه بايد گفت كه ترجمه نسبتاً خوب و روان و تقريباً درست صورت گرفته، ولى پاره‌اى مسامحات در آن ديده مى‌شود كه گرچه مفهوم را مى‌رساند، اما در ترجمه متنى چنين كهن و تاريخى روا نيست و حمل بر ضعف امانت مى‌شود»[۷]
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه مترجم.
- بيات، على، «وقعة الصفين»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: كتاب ماه دين، آبان 1379، شماره 37، ص 10 تا 12.
- تنكابنى، احمد، «واقعه صفين در تاريخ، ترجمه‌اى ناقص از كتابى كهن و معتبر»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: كيهان فرهنگى، تير 1365، شماره 28، ص 23 تا 24.