مرآة البلدان
مرآة البلدان كتابى است به زبان فارسى، نگاشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ملقب به صنيع‌الدوله، از رجال علمى - سياسى عهد ناصرى كه به شرح شهرها و قرى و قصبات ايران زمين؛ يعنى ايران بزرگ كه گستره آن از رود سيحون تا ماوراء فرات و از دربند باب الابواب در شمال درياى خزر تا جزاير و سواحل خليج فارس را در برمى‌گيرد، مى‌پردازد. به جز مباحث جغرافيايى، اعتمادالسلطنه گاه در اين كتاب به درج پاره‌اي وقايع تاريخى معاصر نيز پرداخته است.
| نام کتاب | مرآة البلدان |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مرآت البلدان ناصری |
| پدیدآورندگان | محدث، هاشم (محقق)
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (نويسنده) نوایی، عبدالحسین (محقق) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 21 /الف6م4 |
| موضوع | ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق.
ایران - جغرافیا قراردادها - ایران |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1367 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11267AUTOMATIONCODE |
اعتمادالسلطنه در بيان انگيزه خود از نگارش اين كتاب مى‌نويسد:
فى الواقع مقصود كلى، نوشتن جغرافياى حاليه نبود؛ زيرا كه براى اقدام اين عمل، اسباب و تدارك ضرور و لازم و مدت متمادى طول مى‌كشيد؛ بلكه مراد اصلى از تألیف اين كتاب، نوشتن تاريخ شهرها و حوادث عظيمه كه در ازمنه قديم روى داد و...
برخى در بيان اهميت اين كتاب از آن به عنوان آيينه شهرها نام برده و آن را يكى از سودمندترين كتاب‌هايى كه در عصر ناصرى به زبان فارسى نگاشته شده است و نخستين كوشش به شيوه نوين در تدوين يك جغرافياى تاريخى در ايران به شمار آورده‌اند.
اطلاعات موجود در اين كتاب متعاقب بخشنامه‌اي فراهم آمد كه دولت خطاب به حاكمان و فرمانروايان ايالات و ولايات ايران صادر كرد و براساس آن دانشمندان و محققان هر ديار موظف به گردآوري اطلاعاتى درباره محل اقامت خود شدند. آنان گذشته از تدوين مطالب مندرج در منابع كهن به تحقيقات ميدانى در هر محل دست زدند. از مجموع اين گزارش‌ها 10 مجلد نسخه عظيم خطى فراهم آمد كه هر بخش به خط گردآورنده بود. اين دفاتر در مجلدات بزرگى جاي گرفت كه اكنون برجاي مانده است. بنياد تأليف مرآة البلدان براساس همين يادداشت‌ها و اسناد بود و اعتمادالسلطنه نيت آن داشت كه يك دوره فرهنگ جغرافيايى براي ايران فراهم آورد.
ساختار
مرآة البلدان در چهار جلد(سه مجلد) تنظيم گرديده و البته ناتمام مانده است. كتاب با پيش‌گفتارى مفصل به قلم دكتر عبدالحسين نوائى آغاز مى‌گردد.
اين كتاب بر اساس كتب جغرافيايى مؤلفين قديم و سفرنامه سياحان و مكتشفين جديد نگارش يافته است. جلد اول و چهارم اين مجموعه به موضوع جغرافيا اختصاص يافته است. در جلد اول نام شهرها، قرى و...به ترتيب حروف الفبا و تا پايان حرف «ت» و كلمه «تهران» ادامه يافته است. جلد دوم و سوم آن به موضوع تاريخ اختصاص يافته و به مناسبت تهران، پايتخت حكومت قاجار، به نگارش تاريخ سى ساله حكومت ناصرالدين شاه قاجار پرداخته است. جلد چهارم نيز تا حرف «ج»؛ يعنى كلمه «جى»(پايان كلمات مصدر به حرف «ج» و «چ» كه اصطلاحا «جيم فارسى» خوانده مى‌شود) خاتمه يافته و بقيه مطالب نانوشته مانده است. اين جلد همچنين مشتمل بر بخش ملحقات مى‌باشد. مصححان اين اثر در پايان جلد چهارم شرح حال شاهزاده طهماسب ميرزا مويدالدوله، پسر دوم شاهزاده محمدعلى ميرزا دولتشاه را كه به قلم خود وى نگاشته شده، آورده‌اند.
در خصوص جلد پنجم اين كتاب، مؤلف خود شرحى در پايان جلد اول كتاب منتظم ناصرى خود بدين گونه نگاشته است:
جلد پنجم مرآه البلدان اگر چه مى‌بايست متمم تفصيلات ژغرافيايى ممالك ايران بوده باشد، ليكن به واسطه به دست نيامدن اطلاعات لازمه اين كار به عهده تعويق ماند و....
گزارش محتوا
مرآة البلدان به ترتيب حروف الفبا و بيشتر بر اساس مطالب ياقوت حموى در كتاب نفيس معجم البلدان تنظيم شده، ولى مؤلف ديدگاه ساير جغرافيدانان اسلامى و ايرانى چون ابن الفقيه ابوبكر احمد بن محمد بن اسحاق، مؤلف مختصر البلدان و احمد بن ابى يعقوب ملقب به ابن واضح، مؤلف البلدان و ابوالحسن على مسعودى، مؤلف مروج الذهب و...را نيز مورد استفاده قرار داده است.
اعتمادالسلطنه براى تهيه اين كتاب از برخى سفرنامه‌هاى سياحان و بازرگانان خارجى نيز غافل نمانده و به حد كافى از كتاب كسانى چون شاردن و تاورنيه نقل كرده است.
اين كتاب دربرگيرنده نام برخى از شهرهاى ايران است: نخست شهرهاى موجود و يا ويران و از ياد رفته در مرزهاى كنونى ايران و نيز شهرهايى كه در نوشته‌هاى مربوط به تاريخ ايران و كشورهاى همجوار آن از آنها نام برده شده است.
مؤلف در آغاز كتاب ابتدا بحثى در زمينه طول و عرض جغرافيايى نموده و به اقاليم سبعه كه اصطلاح متعارف در نزد جغرافى‌دانان اسلامى است، اشاره مى‌نمايد. همچنين علامت اختصارى بعضى از منابع را آورده است. در ادامه به معرفى اماكن جغرافيايى، بر اساس ترتيب حروف الفبا مى‌پردازد.
در جلد دوم و سوم، مؤلف براى تجليل از مخدوم خود ناصرالدين شاه قاجار، به شرح سلطنت سى ساله وى كه از سال 1264ق. آغاز و در سال 1294ق. خاتمه مى‌يابد، مى‌پردازد. در حقيقت اين دو جلد از كتاب تاريخ است نه جغرافيا و داراى سبك و شيوه‌اى جدا از دو جلد ديگر مى‌باشد. مؤلف اين دو جلد را مآثر السلطان نام نهاده كه در واقع اساس و مايه كتاب ديگر او با عنوان منتظم ناصرى است.
در بخش ملحقات، مؤلف به معرفى جوانرود مى‌پردازد و سپس وقايع سال سى و سوم؛ يعنى سال هزار و دويست و نود شش تا دويست و نود و هفت هجرى را مورد بررسى قرار مى‌دهد.
در بخشى كه توسط مصححان با عنوان شرح حال طهماسب ميرزا به كتاب افزوده شده، تصاويرى چند از ناصرالدين شاه و بزرگان دربارى و ساختمان‌هاى سلطنتى كه در لابلاى متن اصلى گنجانده شده بوده است، يك جا گردآورى شده و مندرج گرديده است.
وضعيت
كتاب داراى پاورقى‌هايى به قلم مصححان كتاب آقايان دكتر عبدالحسين نوايى و ميرهاشم محدث است. همچنين فهرست‌هاى ذيل توسط اين دو استاد به كتاب افزوده شده است:
اماكن، نام‌هاى اشخاص، قبايل و طوايف و جماعات، كتب و مقالات و رسالات، فهرست عام؛ شامل: نباتات و گياهان و كشاورزى، جانوران، بيمارى‌ها و آفات و سوانح طبيعى، اسلحه‌ها، پول.
منابع
- مقدمه مصححان كتاب آقايان: عبدالحسين نوايى و مير هاشم محدث.
- متن كتاب.
- روحانى، سيد كاظم، نگاهى به مرآة البلدان، كيهان انديشه، مرداد و شهريور 1365، ش7.
- آل داوود، سيدعلى، دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج9، ص361.