ذكری الشيعة في أحكام الشريعة
| نام کتاب | ذکری الشیعة في أحکام الشریعة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث (محقق)
شهید اول، محمد بن مکی (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 182/3 /ش9ذ8 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 8ق. |
| ناشر | موسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1377 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE162AUTOMATIONCODE |
مؤلف
ذكری الشيعة في أحكام الشريعة تألیف محمد بن محمد بن حامد بن مكى جزينى عاملى، مشهور به شهيد اول (م 786 ق) (بحار الأنوار ج 107، ص 192، الذريعة ج 2، ص 377، ج 3، ص 12).
تحول فقه
متون فقهى شيعه مراحل و دوران‌هاى متفاوتى را گذرانده است كه هر كدام از اين مراحل ويژگى‌ها و خصوصيات مربوط به خود را داشته است.
اگر چه فقه استدلالى شيعه در ابتدا به پيروى از فقه تفريعى اهل سنت تدوين گرديد اما بزودى راه استقلال خود را يافته و فقهاى بزرگى همچون شيخ طوسى «قده»، محقق حلّى، علامۀ حلى، و شهيد اوّل آن را گسترش و ادامه دادند.
اين حركت را مى‌توان به طور كلى در دو مرحله بررسى نمود:
مرحلۀ اول كه توسط شيخ طوسى، محقق حلى آغاز گرديد و حلقۀ واسطۀ آن با مرحلۀ بعدى علامۀ حلّى «قده» بود.
مرحلۀ دوم توسط فقهاى بعد از علامۀ حلى همچون شهيد اوّل، محقق ثانى و بزرگان پس از وى ادامه يافت.
در اين مرحله ابتكارات نو و توسعۀ مباحث فقهى و فروعات محققانۀ شهيد اوّل، وى را از جايگاه رفيع و مكان شامخى در بين فقهاى عظام برخوردار گردانيده است.
نظريات وى كه در كتب فقهى گران‌قدرش مانند الدروس، الذكرى، اللمعة الدمشقية جمع‌آورى گرديده است و در حدود يكصد و پنجاه سال در آثار و كتب فقهى علماى بعد از وى ذكر شده است گوياى تأثير افكار عميق و محققانۀ اين فقيه كم‌نظير است و به همين دليل در بسيارى از آثار باقى‌مانده از وى با تعبير «أفقه الفقهاء» از او ياد شده است.
وى در حالى كه جزء معدود علمايى نظير شيخ طوسى و علامۀ حلى بوده كه بر نظريات و اقوال عامّه احاطۀ كامل داشته است اما در همان حال بناى بر تهذيب متون فقهى شيعه از نظريات آنان داشته است.
آزاد انديشى و دورى از تقليد كور كورانه از آثار گذشتگان باعث شده كه وى اگر چه پس از دوره‌هاى فقهى محقق حلّى و علامۀ حلّى پا به عرصۀ ظهور گذاشته است اما تحت تأثير عظمت علمى اين بزرگان قرار نگرفته بلكه دست به ابتكارات زيربنايى و توسعۀ راه‌ها و روش‌هاى فقهى زده به طورى كه در نوشته‌هاى وى تبعيت و پيروى از بزرگان قبل از او ديده نمى‌شود.
به حق بايد گفت كه آثار بجاى مانده از شهيد اوّل مرجع و مأخذ اساسى و مهم در فقه شيعه است بطورى كه نمى‌توان از آن بى‌نياز بود.
اعتبار كتاب
يكى از گنجينه‌هاى با ارزش فقهى بجاى مانده از شهيد اول همين كتاب «ذكرى الشيعة» مى‌باشد اين كتاب كه به سبك فقه استدلالى نوشته شده صرفا شامل كتاب طهارت و كتاب صلاة مى‌باشد و مؤلف موفق به پايان رساندن آن نشده است. وى در خطبۀ كتاب در مورد آن مى‌نويسد:
أما بعد فهذا كتاب ذكرى الشيعة في أحكام الشريعة أوردت فيه ما صدر عن سيد المرسلين بواسطة خلفائه المعصومين مما دل عليه الكتاب المبين و إجماع المطهرين و الحديث المشهور و الدليل المأثور تجديدا لمعاهد العلوم و تأكيدا لمعاقد الرسوم و تأييدا للمسائل الفقهية.
تاريخ تأليف
با توجه به اين كه در جلد 3 صفحۀ 33 نام كتاب شرح الإرشاد (غاية المراد في شرح نكات الإرشاد) ذكر شده كه در سال 757ق تأليف شده است و از طرفى اين كتاب قبل از كتاب‌هاى البيان و الدروس نوشته شده زيرا در آن دو كتاب به كتاب الذكرى ارجاع داده شده است و كتاب الدروس پس از 780ق آغاز شده است و اگر كتاب البيان نيز حدود سه سال قبل از الدروس نوشته شده باشد بنابراين اين كتاب در حدود سال‌هاى 760 تا 778ق نوشته شده است.
و از آنجايى كه مؤلف نتوانسته پس از كتاب صلاة بقيۀ آن را به پايان برساند به احتمال زياد اين كتاب در اواخر عمر شريف و حدود سال‌هاى 775 تا 778 نوشته شده است.
تاريخ انتشار
اين كتاب اولين بار در سال 1271ق همراه با كتاب تمهيد القواعد شهيد ثانىچاپ شده است. در حدود سال 1400 نيز در انتشارات بصيرتى تجديد چاپ شده است.
4 جلد كتاب موجود در سال 1419ق توسط مؤسسۀ آل البيت لإحياء التراث انتشار يافته است.
نسخه‌ها
در الذريعة ج 10، ص 40 به دو نسخۀ خطى اشاره شده است كه:
يكى متعلّق به كتابخانۀ مجدالدين نصيرى در تهران، مربوط به سال 784ق است.
و ديگرى نسخۀ آستان قدس رضوى است كه آن هم نسخۀ قديمى است و توسط پدر شيخ بهايى حسين بن عبدالصمد (م 984 ق) وقف شده است.
در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» صفحۀ 137، به 6 نسخۀ خطى از كتابخانه‌هاى دانشگاه تهران، مربوط به سال 784 ق، امام جمعۀ زنجان سال 847، دانشگاه ملى (شهيد بهشتى)، مربوط به سال 883، مدرسۀ سليمان خان، الهيات، ملك اشاره شده است.
نُسخ مورد اعتماد
در چاپ كتاب موجود از دو نسخۀ خطى و يك نسخۀ چاپى استفاده شده كه عبارتند از:
1 - فتوكپى نسخۀ خطى از كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران با شمارۀ 1906، به خط حسن بن محمود، مربوط به سال 784 ق، كه در آخر آن امضاء و تأييد حجة الاسلام سيد محمدباقرموسوى شفتى (م 1260 ق) وجود دارد. اين نسخه، اصل در چاپ و تصحيح كتاب موجود مى‌باشد.
در الذريعة(ج 10، ص 40)، نويسندۀ اين نسخه از شاگردان شهيد اوّل ذكر شده است كه هرچه شهيد اوّل مى‌نوشته او آن را نسخه بردارى مى‌كرده است و بنابراين چهل و چند روز پس از اتمام كتاب توسط شهيد اول بپايان رسيده است. اين نسخه در حاشيۀ كتاب با رمز (م) مشخص شده است.
2 - فتوكپى نسخۀ خطى از كتابخانۀ مدرسۀ سليمان خان، تابع كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد، مربوط به سال 883ق و به خط احمد بن على بن حيدر. اين نسخه با رمز(س) مشخص شده است.
3 - نسخۀ چاپ سنگى در تهران، مربوط به سال 1271ق كه با رمز (الحجريّة) مشخص شده است.
مطالب
آن چنان كه مؤلف در ابتداى كتاب ذكر نموده است قرار بوده است كه اين كتاب شامل يك مقدمه و چهار قطب (عبادات، عقود (معاملات)، ايقاعات، سياسات (احكام)) باشد امّا فقط قسمتى از قطب اوّل يعنى كتاب‌هاى طهارت و صلاة آماده شده است كه كتاب طهارت نيز در ضمن كتاب الصلاة و به عنوان يكى از ابواب شش‌گانۀ كتاب صلاة ذكر شده است.
مطالب اين دو كتاب در 4 مجلد چاپ شده است.
جلد اوّل مقدمه و قسمتى از كتاب صلاة يعنى تمام كتاب طهارت تا آخر بحث صلاة ميت را در بردارد.
جلد دوّم از احكام دفن و نماز ميت تا آخر بحث اوقات نماز.
جلد سوّم از ستر و پوشش در نماز تا سلام دادن و تعقيبات نماز.
جلد چهارم از تروك نماز تا آخر بحث نماز جماعت را شامل مى‌شود.
در مقدمه اشارات هفتگانه‌اى مطرح شده است كه عبارتند از:
- معناى لغوى فقه و بعضى از اصطلاحات
- وجوب نفقه
- امور سيزده‌گانه‌اى كه براى فقيه لازم است
- تقليد عامى
- عدم اشتراط عمل به قول مفتى به صورت مشافهه‌اى
- ادلۀ چهارگانۀ شرعى يعنى كتاب، سنت، اجماع، عقل
- دلائل نه‌گانۀ وجوب تمسك به مذهب اماميّة.
ويژگى‌ها
آزاد انديشى و ابتكارات زيربنايى و توسعۀ راه‌ها و روش‌هاى فقهى توسط شهيد اول باعث شده است كه تأليفات اين فقيه كم‌نظير از ويژگى‌ها و خصوصيات قابل توجهى برخوردار شود كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
اگر چه در خلال مباحث كتاب مطالبى از علوم مختلف اسلامى مثل علم رجال، و اصول فقه و ادبيات بصورت مجزا و پراكنده مطرح شده است اما در مقدمۀ ششم و هفتم بصورت مدوّن و منظم مباحثى از علم درايه و اصطلاحات اصول فقه ذكر شده است.
بر خلاف مشهور علما كه ابن جنيد را قائل به قياس مى‌دانند و در كتاب‌هايشان اقوال وى را ذكر نمى‌كنند شهيد اول به پيروى از اساتيدش و همين طور علاّمۀ حلى در موارد زيادى نظر او را نقل نموده و هم‌چنين نظريات محمد بن احمد بن ابراهيم صابونى جعفى (م 369 ق) را مكررا در كتاب ذكر نموده است.
استقراء تام و بيان نظريات اكثر بزرگان قبل از مؤلف از ديگر ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.
وى در اين كتاب نظريات ابن ابى عقيل، ابن جنيد، شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى، ابن براج، سلار بن عبدالعزيز، محقق حلى، ابوالصلاح حلبى، راوندى، يحيى بن سعيد حلّى، علامۀ حلّى را مطرح و بررسى نموده است.
متن روان و بيان رسا و دورى از پيچيدگى مطالب در عين اختصار و ايجاز از ديگر خصوصيات نوشته‌هاى اين يگانۀ دوران است.
نظريات جديد
اگر چه كتاب ذكرى پر از نظريات و ابتكارات مؤلف مى‌باشد كه در اين مختصر نمى‌گنجد، به چند نمونه از آن اشاره مى‌شود.
وى در تقسيم بندى مباحث عبادات، جهاد را براى سربلندى و دفع ضرر دشمنان از عبادات ندانسته و در آن قصد قربت را شرط نمى‌داند.
هم‌چنين بحث كفارات و نذورات را از قبيل عبادات دانسته است و ذكر آنان را در ضمن ابواب غير عبادات از باب تغليب يا پيروى از اسباب دانسته است. (ج 1، ص 63).
وى بر خلاف بعضى از معاصرينش، نماز جمعه را واجب دانسته و از مصاديق نمازهاى واجب ذكر مى‌كند (ج 1، ص 66).
هم‌چنين مباحث كتاب طهارت را در يك تقسيم بندى جديد در 4 قسم مستعمِل، مستعمَل، مستعمل له و استعمال تقسيم نموده است.
از طرف ديگر نظريات پدر شيخ صدوق (م 329 ق) را وى همچون روايات دانسته مى‌نويسد: و قد كان الأصحاب يتمسكون بما يجدونه في شرائع الشيخ أبي الحسن بن بابويه رحمة الله عليهم عند إعواز النصوص لحسن ظنهم به، و إن فتواه، كروايته، و بالجملة نزل فتاويهم منزلة رواياتهم. (ج 1، ص 51، مستدركات أعيان الشيعة /7 284).
شروح و حواشى
كتاب ذكرى الشيعة از زمان تأليف مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى بر آن نوشته شده كه عبارتند از:
1 - حاشيۀ مؤلف بر قسمت صلاة مسافر.
2 - حاشيۀ ناصر بن ابراهيم احسائى عاملى غينائى (م 853 ق)، مشهور به بويهى.
3 - حاشيۀ محقق كركى (م 940 ق).
4 - حاشيۀ سيد حسين غريقى (م 1001 ق).
5 - حاشيۀ وحيد بهبهانى.
(الذريعة ج 6، ص 86، 87، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، ص 137).
پیوندها
مطالعه کتاب ذکری الشیعة في أحکام الشریعة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور