كتاب الموضوعات

كتاب الموضوعات، از آثار ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن جوزی (510-‌597ق) است که یکی از نقش‌آفرینان مهمّ در تاریخ اندیشه اسلامی محسوب می‌شود.

كتاب الموضوعات

نام کتاب	كتاب الموضوعات
نام های دیگر کتاب	کتاب الموضوعات
پدیدآورندگان	ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (نويسنده) حمدان، توفيق (محقق)
زبان	عربي
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏144‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏8
موضوع	احاديث مجعول
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1995م , 1415ق , مجلد2: 1995م , 1415ق ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE19072AUTOMATIONCODE

کتاب حاضر نیز از آثار تأثیرگذار در تاریخ علوم حدیث بشمار می‌رود و ارجاعات متعدد به آن، شرح‌ها، تلخیص‌ها و نقدهای گوناگونی که بر آن نوشته شده، از شواهد این مدعاست.

نویسنده در این اثر، بخشی از روایات را در ابواب مختلف (در زمینه کلام، فقه و اخلاق) جمع‌آوری و به‌عنوان روایت ساختگی معرفی کرده است.

این اثر را آقای توفیق حمدان تصحیح کرده است.

نویسنده در مقدمه‌اش درباره انگیزه خود از نگارش این اثر، ‌چنین نوشته است: «یکی از جویندگان دانش حدیث از من خواست که احادیث ساختگی را جمع کنم و به او بیاموزم که چگونه شناخته می‌شود که مجعول است. پس من دیدم که اجابت این درخواست لازم است، به‌ویژه آنکه برخی از فقیهان، مطالب خودشان را بر اساس احادیث ساختگی بنا می‌کنند و بسیاری از داستان‌پردازان آن را می‌جویند و برخی از زاهدان به آن متعبد هستند...».

متأسفانه نویسنده، زمان و مکان و سایر مشخصات نگارش کتاب را در مقدمه و یا در پایان کتاب معلوم نکرده است و همچنین این ویژگی‌ها در بین مباحث نیز مشاهده نشد.

ساختار

کتاب حاضر از شرح‌ حال نویسنده، مقدمه نویسنده و متن اصلی (شامل چهار باب مقدماتی)، سپس فصول پنجاه‌گانه اصلی تشکیل شده و در دو جلد تنظیم گردیده است.

نویسنده در مجموع، حدود 1800 روایت را به‌عنوان روایت ساختگی معرفی کرده است. بیشترین حجم احادیث موضوع در این کتاب، به باب هفتم (فضائل و مثالب) - با 330 حدیث موضوع - ‌مربوط است و از میان آن‌ها احادیث مربوط به امیرالمؤمنین علی(ع)، از همه بیشتر و نزدیک به 120 حدیث است.

زبان و ادبیات این اثر، عربی قدیمی رایج در حوزه علوم حدیث است.

‏گزارش محتوا

متأسفانه مصحح، مقدمه علمی برای اثر حاضر ننوشته و روش تصحیح و... خودش را مشخص نکرده است. همچنین به نظر می‌رسد که تصحیح کتاب به‌صورت علمی و بر اساس نسخه‌های متعدد انجام نشده و به همین جهت خطاهای متعددی در آن مشاهده می‌شود و شاید مصحح، نسخه یا نسخه‌های دیگر را نیافته و یا نتوانسته به مقایسه و تحقیق روشمند بپردازد و به تعبیر دقیق‌تر می‌توان گفت که اثر حاضر اساسا تصحیح نشده است.

مصحح، شرح ‌حال نویسنده را به نقل از تحقیق علامه شیخ محمد غزالی در مقدمه کتاب «صيد الخاطر» آورده است.

هرچند درباره محتوای این اثر مفصل و سودمند، گفتنی‌ها فراوان است، ولی به جهت ضیق مجال، به بیان چند نکته اکتفا می‌شود:

1. نویسنده بیشتر به نقد سندی و جرح راویان پرداخته و از نقد محتوایی پرهیز کرده است؛ هرچند گاهی نقد متنی نیز در این اثر با استفاده از سه روش: ‌با استدلال بر غیر معقول بودن محتوای حدیث، ‌با استدلال بر تنافی حدیث با منصوصات شرعی و با استدلال بر نامناسب بودن الفاظ و بعید بودن صدور عبارات از پیامبر(ص) انجام شده است.
2. نویسنده گاه‌گاهی وارد بحث سنجش دلالی نیز شده است و مثلاً بر اساس محال بودن یا عقلانی نبودن محتوای حدیث، بر موضوع بودن آن حکم کرده؛ برای مثال: بعد از حدیث ساختگی «إن الله عزّ و جلّ خلق الفرس فأجراها – فبرقت - ‌[فعرقت] ثم خلق نفسه منها»؛ «خدای عزّ و جلّ اسب را آفرید و آن را دوانید، پس برقی زد [عرق کرد]، سپس خودش را از آن آفرید»، چنین نوشته است: «این روایت، نشدنی است؛ چون آفریدگار خودش را خلق نمی‌کند» و بعد از بحثی در مورد سند روایت، می‌افزاید: «ما بر طبق عادت محدثان، راویان این روایت را بررسی کردیم تا روشن شود که این روایت جعلی است، وگرنه روایتی مانند این روایت، نیازی به بررسی اعتبار سندش نیست. امر محال اگر از جانب ثقات هم گفته شود مردود است و آنان خطاکار شمرده می‌شوند. بیندیش که اگر گروهی ثقه جمع شوند و بگویند که شتری وارد سوراخ سوزنی شد، ثقه بودنشان فایده‌ای ندارد و تأثیری در خبرشان نمی‌گذارد؛ زیرا آنان از موضوعی نشدنی گزارش داده‌اند؛ پس هر حدیثی که مخالف عقل است یا برخلاف اصول، بدان که ساختگی است و خود را به‌خاطر بحث از اعتبارش به زحمت مینداز».
3. همه آنچه نویسنده به‌عنوان روایات ساختگی مطرح کرده، در واقع مجعول نیست، بلکه برخی از آنها حتی ضعیف هم نیست، بلکه روایات صحیحی هستند که هیچ اشکالی ندارند، جز آنکه مورد پسند ابن جوزی واقع نشده‌اند؛ درحالی‌که اندیشمندان دیگر اسلامی آنها را صحیح و معتبر می‌دانند و گاه حتی سندش را هم معتبر می‌دانند یا اسناد دیگری برای آن دارند که قابل قبول است؛ مثلا محقق مشهور جلال‌الدین سیوطی در کتاب «اللئالي المصنوعة في الأحاديث الموضوعة»، بسیاری از روایاتی را که ابن جوزی ساختگی معرفی کرده، صحیح و معتبر شمرده و ادله مطرح‌شده را نقد کرده است.
4. همان گونه که استاد جعفر سبحانی توضیح داده، ابن جوزی هرچند دانشمند و دارای کمالاتی است، ولی در نگارش کتاب «الموضوعات»، در مورد شیعه دچار بی‏‌دقّتی شده و چیزهایی را به این گروه نسبت داده که خود از موضوعات است و برای تکمیل این کتاب باید رساله کوچکی نوشت، تا موضوعات کتاب او از واقعیات جدا شود. استاد جعفر سبحانی ده مورد از این اشتباهات را در مقاله‌ای مستند و عالمانه نقل و نقد کرده است .
5. برخی از استادان یادآور شده‌اند، به‌رغم‌ بلندی‌ مقام‌ ابن‌ جوزی‌ در تألیف‌... در کارهای‌ او اغلاط بسیار دیده‌ مى‌شود که‌ منشأ آنها را مى‌توان‌ کثرت‌ تألیف‌، بازبینى‌ نکردن‌ آنها پس‌ از تصنیف‌ و میل‌ وی‌ به‌ تأویل‌ در بعضى‌ مسائل‌ دانست‌؛ خاصه‌ آنکه‌ در حل‌ شبهات‌ متکلمان‌ و بیان‌ فساد آرای‌ آنان‌، تبحری‌ نداشته‌ است و به نظر برخی از محققان معاصر، بیشتر اشتباهات موجود در الموضوعات، ناشی از اقتباس بیش از اندازه ابن جوزی از کتاب الأباطيل جوزقانی است و به‌علاوه، گویا ابن جوزی بعد از اتمام تألیف، همچون سایر آثار، به بازنگری آن اهتمام نورزیده است .
6. نویسنده اثر حاضر دانشمند است، ولی گاه روحیه علمی و حقیقت‌جویی را از دست داده است و متأسفیم که بگوییم بررسی بعضی از مطالب نویسنده، ما را با برخی از پژوهشگران هم‌نظر می‌سازد که هرچند نویسنده از آگاهان علوم حدیث است، ولی این تعصب و عناد او با فرهنگ شیعه است که دستش را در نقد منصفانه احادیث بسته است.

وضعیت کتاب

مصحح، برای کتاب حاضر، فقط فهرست تفصیلی مطالب فراهم کرده و متأسفانه فهارس فنی - آیات، روایات، اعلام، امکنه، اصطلاحات و... - ‌را به فراموشی سپرده است.

این کتاب به‌صورت مستند منتشر شده است و مصحح محترم، ارجاعاتش را به‌صورت پاورقی آورده است. هرچند مصحح در روی جلد و صفحه اول، ادعا کرده که آدرس دقیق آیات و روایات این اثر را در پاورقی مشخص کرده است، ولی در واقع فقط روایات را منبع‌یابی کرده است ، ولی نام و نشان آیات را مشخص نکرده است.

مصحح در پاورقی‌ها گاه نام کتاب و نویسنده و شماره جلد و صفحه مورد نظر را آورده است و در چند مورد یادآور شده است که کلمه یا عبارتی در نسخه اصلی غلط نوشته شده و شکل صحیح را به‌صورت احتمال بیان کرده است .

منابع مقاله

1. ‌مقدمه و متن کتاب.
2. ‌سبحانی جعفر، «نقدی بر کتاب الموضوعات»، منتشرشده در فصلنامه کلام اسلامی، تابستان 1387، شماره 30، ص‌148-‌160.
3. حسینی کاشانی فاطمه مرضیه، «ریشه‌یابی خطاهای ابن جوزی در نقد حدیث در کتاب الموضوعات»، منتشرشده در فصلنامه علوم حدیث، تابستان 1386، شماره 44، ص182-‌196.
4. عالم‌زاده هادی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر ‌کاظم موسوی بجنوردی، ج3، تهران، چاپ دوم، 1374، مدخل «ابن جوزی».
5. ‌دهقانی مهدیه، «معرفی کتاب الموضوعات»، منتشرشده در فصلنامه علوم حدیث، پاییز و زمستان 1382، شماره 7-‌8، ص149-‌184.