شرح القصيدة النونية
| نام کتاب | شرح القصیدة النونیة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | الکافیة الشافیة في الإنتصار للفرقة الناجیة. شرح
الکافیة الشافیة في الإنتصار للفرقة الناجیة لإبن القیم |
| پدیدآورندگان | هراس، محمد خلیل (شارح)
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 217 /الف2 ک2029 |
| موضوع | ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، ۶۹۱ - 751ق. الکافیه الشافیه فی الانتصار للفرق الناجیه - نقد و تفسیر
توحید - شعر جهمیه - دفاعیهها و ردیهها خدا - صفات شرک شعر عربی - قرن 8ق. - تاریخ و نقد |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1415 هـ.ق یا 1995 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1244AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
شرح القصيدة النونية، اثر محمد خليل هراس، به زبان عربى. قصايدى كه قافيه آنها به حرف نون ختم مى‌شود؛ همچون قصيده طولانى ابن قيم جوزى، به قصيده نونيه مشهورند، اين قصيده به نام "الكافية الشافية فى الانتصار للفرقة الناجية" در بيان عقايد سلفى است و به اثبات صفات الهى مى‌پردازد.
آثار ابن قيم، همانند آثار استادش ابن تيميه، به واسطه مخالفت علماى اسلام با عقايد و افكار ايشان به مدت طولانى مطرود و متروك بود، تا اين كه بعد از گذشت چند قرن توسط محمد بن عبدالوهاب احياء شدند، و از آن زمان قصيده نونيه ابن قيم نيز كرارا به چاپ رسيده و بر آن شرح‌هاى مختلفى نگاشته شده است. از جمله اين شروح، شرح محمد خليل هراس است، كه در سال 1406ق در بيروت به طبع رسيده و شرحى متوسط بر اين قصيده است.
در نام اين قصيده شيخ بكر ابوزيد در "ابن قيم جوزى زندگى و آثار او" مى‌گويد: نام اين قصيده "الكافية الشافية فى الانتصار للفرقة الناجية" است، مؤيد آن اين كه خود ابن قيم در مقدمه به آن اشاره كرده، همچنين در كتاب ديگر او به نام "اجتماع الجيوش الإسلامية" اين قصيده را به همين نام آورده است. صفدى، ابن تغرى، سيوطى و آلوسى هم به اين نام آورده‌اند، ابن رجب القصيدة النونية في السنة را به آن اضافه كرده است و اين قصيده به "النونيه" نيز شهرت يافته است.
تعداد ابيات اين قصيده را بعضى سه هزار بيت گفته‌اند كه به نظر ابوزيد صحيح نيست، و تعداد آن تا شش هزار بيت مى‌رسد، مؤيد آن ابن تغرى بردى شاگرد صفدى در "المنهل الصافى" است، كه آن را 5949 بيت دانسته است.
انگيزه تأليف
ابن قيم در خطبه‌ى قصيده، مقابله با مخالفين و معاندين صفات الهى و دفاع از عقايد سلفى را انگيزه تنظيم اين قصيده بيان كرده است. در عقيده به صفات الهى سه گروه معطله، مشبهه و موحدان بوجود آمد، ابن قيم بزعم خود، به عنوان موحد در صدد اثبات صفات عالى خداوند است. و به كمك براهين و دلايل، با منكرين صفات و مشبهين و گروه‌هاى ديگر از فرق ضاله در نظر او؛ چون وجوديه و جهميه و معتزله و رافضه و حرويه و كلابيه و مرجئه و مجبره و غير ايشان محاجه مى‌نمايد. بدين وسيله فرقه ناجيه را در بين فرق اسلامى معرفى مى‌كند، به همين دليل كتاب خود را "الكافية الشافية فى الانتصار للفرقة الناجية" ناميده است.
از آنجايى كه ابن قيم در فقه، حنبلى مذهب و در عقايد، مشرب سلفى دارد و مدافع و پيرو سرسخت ابن تيميه و از شاگردان مهم او است كه در بسط و نشر عقايد او تلاش فراوانى نموده است، هدف اصلى او در قصيده نونيه نيز بسط افكار و عقايد استاد خود ابن تيميه است، تمام تلاش او در اثبات عقايد سلفى و ابطال ساير عقايد و افكار است.
شارح نيز انگيزه خود را از شرح قصيده نونيه در مقدمه كوتاه چنين بيان مى‌كند، اين قصيده ارزشمند هنوز حرف‌هاى بسيارى دارد كه دست نخورده است، و با آن كه شروحى بر آن نوشته شده، اما شرح و تحليل كافى از آن داده نشده است، لذا به شرح اين قصيده پرداخته تا دشوارى‌ها و پيچيدگى‌هاى آن رفع گردد و محاسن آن هر چه بيشتر آشكار گردد و مورد استفاده واقع شود.
شروح قصيده نونيه
اين قصيده همواره مورد توجه موافقين و مخالفين عقايد سلفى بوده است، و آن را تعدادى از علماء حنبلى و غير ايشان شرح و تلخيص كرده‌اند، از آن جمله مى‌توان به موارد زير از شروح و تلخيص‌ها اشاره نمود:
- توضيح المقاصد و تصحيح القواعد في شرح قصيدة الإمام ابن القيم، لابن عيسى النجدي، در دو جلد، به نظر اين شرح مشهورتر و مورد توجه بيشتر بوده و از اولين شروح است.
- توضيح الكافية الشافية لعبدالرحمن السعدي.
- الحق الواضح المبين في توحيد الأنبياء والمرسلين من الكافية الشافية له، شرح مختصرى از ابيات توحيد در 60 صفحه است.
- شرح النونية للهراس، (كتاب مورد نظر در اينجا).
- شرح النونية لابن بدران (ت1346ق) كه عثمان بن أحمد بن قائد النجدي، سپس القاهري متوفى 1097ق آن را تلخيص نموده‌اند.
- مختصر النونية، اختصره عثمان بن أحمد بن قائد النجدي (ت1097ق).
- شرح نونية ابن القيم للشيخ عبداللطيف بن عبدالرحمن (ت 1293ق).
- حاشية على النونية "الشيخ صالح القاضي (ت1351ق).
- حاشية على الكافية الشافية لابن القيم "للشيخ عثمان القاضي (ت1366).
- تعليقات على النونية لابن القيم للشيخ عبدالله العنقري (ت1373).
- كشف الأستار عن كنوز الكافية الشافية للشيخ محمد المدخلي.
- المقاصد العلية من القصيدة النونية للشيخ محمد بن أحمد سيد.
ساختار وگزارش محتوا
كتاب در دو جلد با مقدمه‌اى كوتاه از شارح و خطبه ابن قيم شروع شده كه به بيان انگيزه تأليف پرداخته، سپس به ترتيب ابيات آنها را شرح مى‌دهد. شارح بعد از ذكر ابيات، ابتدا به سراغ مفردات مى‌رود، اگر مفردات مهم و غامضى باشد آنها را معنا و شرح مى‌دهد، سپس به شرح مطلب و مقصود ناظم در ابيات مورد نظر مى‌پردازد، و سعى دارد شرح او نه آن قدر مفصل و طولانى باشد، كه خسته كننده شود و نه آن قدر كوتاه و مختصر، كه مبين مقصود نباشد، بلكه شرحى متوسط و بيان كننده مقصود باشد.
محتواى اين قصيده، عقايد سلفى است كه ابن قيم و ابن تيميه به آن معتقد بودند و همچنين در ضمن بيان افكار، به نقد ديدگاه‌هاى مخالف مى‌پردازد. از فهرست اين كتاب به اجمال به مطالب زير مى‌توان اشاره كرد:
بيان فرقه جهميه و رد آن، بيان كراميه و رد آن، فرق ميان خلق و امر، دلايل نقلى بر اينكه خداوند فوق آسمان‌ها و بر عرش است، بيان انحرافات يهود، بيان نظريات اهل تعطيل، دلايل اهل اثبات بر معطله، نقد حيات انبياء در قبور، در بيان شرك اكبر و شريك قرار دادن براى خدا، بيان مفصل بهشت و اهل آن و درجات آن و....
آنچه كه بايد اضافه گردد، اين است كه شخصيت و آثار ابن قيم مورد توجه بسيار قرار گرفته، علماى وهابى و سلفى او را در وسعت اطلاعات و كثرت آثار توصيف و تمجيد بسيارى نموده‌اند؛ ولى با اين همه تعريف و توصيفى كه بعضى از نويسندگان پيرامون وسعت اطلاع و كثرت مطالعه ابن قيم به عمل آورده‌اند، با مطالعه آثار و تأليفات او، شخص بصير و بينا به خوبى پى مى‌برد كه او نيز همچون استادش ابن تيميه در مسائل اعتقادى دچار لغزش‌ها و خطاها و انحرافات فراوانى بوده است.
از جمله موارد انحرافى ايشان اعتقاد به جسمانى بودن خداست، ابن قيم شاگرد و هم فكر ابن تيميه، عقيده خويش و استادش را درباره جسمانى بودن خدا و اين كه او داراى مكان و جهت است و در بالاى عرش قرار دارد، در موارد متعدد از قصيده نونيه‌اش مطرح و بر آن اصرار ورزيده است. او مى‌گويد: مى‌توان براى اين موضوع كه خداوند داراى مكان و در بالاى عرش است، هزار دليل بلكه دو هزار دليل اقامه نمود.
| يا قومنا و الله ان لقولنا | الفاً يدل عليه أو الفان | |
| كلّ يدلّ بانّه سبحانه | فوق السماء مباين الأكوان | |
| والله فوق العرش جلّ جلاله | سبحانه عن نفى ذى البهتان | |
| و الله فوق العرش ينظر خلقه | فانظره ان سمحت لك العينان | |
| فالذاة خصّت بالسماء | وانّما العلوم عم جميع ذى الاكوان |
ابن قيّم در جاى ديگر از قصيده‌ى نونيّه‌ى خودش اين چنين تجسيم را براى خداوند اثبات مى‌كند:
| اللهُ فوقَ العرش فوقَ سمائِهِ | سُبحانَ ذى الملكوت و السلطان | |
| وَ لعرشه مِنهُ اَطي---طُ مِثلُ ما | قد اطّ رحل الركب العجلانِ |
اعتقاد به رؤيت خدا، خطاى ديگر ابن قيم و استادش مى‌باشد، ابن تيميه از طرفداران سر سخت مرئى بودن خدا در آخرت است و در اين زمينه، علاوه بر تأليفات ديگرش، در منهاج السنه بحث مفصلى كرده است. او در پاسخ علامه حلى كه به غير مرئى بودن خدا با آيه "لا تُدْرِكُهُ الأَبْصار" استدلال نموده، مى‌گويد: علما و محدّثين بر اثبات رؤيت خدا اتفاق نظر دارند و حديث‌هاى متواتر و پياپى در اين زمينه نقل گرديده است، از آن جمله اين حديث است «انّكم سترون ربّكم كما ترون الشمس و القمر لاتضامّون فى رؤيته» شما همان گونه كه آفتاب و ماه را مى‌بينيد، خدا را خواهيد ديد و هيچ ازدحام و فشار بر شما وارد نخواهد گرديد.
ابن قيم نيز اين مطلب را اين چنين به نظم در آورده است:
| و يرونه سبحانه من فوقهم | رويا العباد كما يرى القمران | |
| هذا تواتر عن رسول‌الله | لم ينكره الا فاسد الايمان |
«اهل بهشت خداوند را از بالاى سر خود مى‌بينند، به همان‌گونه كه خورشيد و ماه را بالاى سر خود مى‌بينند، اين مطلب به طور متواتر از پيامبر رسيده، آن را انكار نمى‌كند، مگر كسانى كه ايمانشان فاسد است».
و باز مى‌گويد:
| فيرون ربّهم جهرة | نظر العيان كما يرى القمران |
اعتقاد صحيح درباره بارى تعالى، چنانچه علامه بيان داشته اين است كه وى ديده نمى‌شود و با هيچ يك از حواس درك نمى‌گردد، زيرا خود او فرموده است: "لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار".
نسخه شناسى
متن قصيده نونيه ابن قيم و شروح آن كرارا به چاپ رسيده، نسخه حاضر چاپ دوم شرح قصيده نونيه از هراس است كه در سال 1415ق توسط انتشارات دارالكتب العلميه بيروت در دو مجلد در قطع وزيرى به زيور طبع آراسته شده است، چاپ اول آن در سال 1406ق مى‌باشد.
منابع
- مقدمه و متن كتاب حاضر.
- مقدمه توضيح المقاصد و تصحيح القواعد في شرح قصيدة الإمام ابن القيم، ابن عيسى نجدي.
- دايرة المعارف بزرگ اسلامى، جلد 4 شماره مقاله:1664 / نجيب مايل هروى .
- ابن قيم الجوزى حياته و آثاره و موارده / بكر بن عبدالله ابوزيد.
- تاريخ حرم ائمه بقيع و آثار ديگر در مدينه منوره/محمد صادق نجمى.
- مقاله: شاگردان و مدافعان ابن تيميه / داود الهامى.
- فرقه ناجيه كيست؟/ جواد مروى.
پانويس