القرائات لأبي‌عبيد القاسم بن سلام
القرائات لأبي‌عبيد القاسم بن سلام، که موضوع قرائت‌های مختلف قرآن کریم را از دیدگاه ابوعبید قاسم بن سلام هروی (متوفی 224ق) مورد بررسی قرار داده، توسط جاسم محمد دلیمی گردآوری و تحقیق شده است. اصل این کتاب پایان‌نامه دکترای نویسنده است.
| نام کتاب | القرائات لأبي‌عبيد القاسم بن سلام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | جمع و دراسه |
| پدیدآورندگان | دليمي، جاسم محمد (نويسنده) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | الجمهورية العراقية، ديوان الوقف السني، مرکز البحوث و الدراسات الإسلامية |
| مکان نشر | عراق - بغداد |
| سال نشر | مجلد1: 2007م , 1428ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE22201AUTOMATIONCODE |
ساختار
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و چهار فصل است که در هر فصل، مباحث خاصی دسته‌بندی و ارائه شده است. نویسنده در نگارش مباحث از منابع مختلف قدیم و جدید استفاده کرده و مباحث مختلف را به شیوه‌ای مستند مطرح کرده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه کتاب، سبب نگارش اثر را توضیح می‌دهد. وی پس از تصمیم به نگارش کتابی در موضوع قرائات قرآنی به کلام ابن جزری (متوفی 833ق) برمی‌خورد: «اولین پیش‌گامی که همه قرائات را در کتابش جمع کرد ابوعبید قاسم بن سلام بود». به همین دلیل بحث را از کتاب ابوعبید آغاز می‌کند. وی می‌نویسد: این اثر را بین نسخ خطی که در کتابخانه‌ها جستجو کردم، نیافتم و همواره در جستجو هستم، بدان امید که خداوند مرا بر یافتن نسخه خطی کتاب یاری کند. تا فرارسیدن آن زمان بخش‌های پراکنده کتاب مفقود قرائات را از بین صفحات کتب قرائات و تفسیر و نحو و لغت و مانند آن جمع کردم...[۱].
در فصل اول کتاب چهار مبحث مطرح شده است. در مبحث اول، زندگی ابوعبید، اساتید، تألیفات و گفته‌های علما درباره او ذکر شده است. در مبحث دوم، ارکان قرائت صحیح و تقریر ابوعبید از آن ذکر شده است. مبحث سوم، به کتاب مفقودشده قرائات ابوعبید و همچنین علمایی که از کتاب او نقل کرده‌اند، اختصاص دارد. در آخرین مبحث از این فصل نیز قرائتی که ابوعبید اختیار کرده بررسی شده است.
کتب تراجم و طبقات، کتاب ابوعبید درباره قرائات را در بین مؤلفات و مصنفاتش ذکر کرده‌اند؛ اما این کتاب، مفقود شده و تاکنون هیچ نسخه خطی از آن یافت نشده است. در هر حال انتساب این کتاب به ابوعبید قطعی است و اسنادی وجود دارد که در آنها از کتاب ابوعبید نقل شده است. همچنین برخی از علما مطالبی را از کتاب او نقل کرده و به نام کتاب نیز تصریح کرده‌اند؛ نویسنده در این رابطه به نام و نوشته 14 تن از علمای اهل سنت اشاره کرده که عبدالله بن مسلم بن قتیبه (متوفی 276ق)، ابواسحاق ابراهیم بن سری زجاج (متوفی 311ق) و ابوبکر بن انباری (متوفی 328ق) از جمله این افرادند[۲].
مفهوم اختیار در قرائات، آخرین مبحث فصل اول است. برای توضیح مفهوم دقیق اختیار در قرائات لازم است که فرق بین قرائت و اختیار توضیح داده شود. قرائت، روشی است که همه علمای صحابه در ادای قرآن کریم از اول تا آخر، همچنان‌که از رسول‌الله(ص) شنیده‌اند، به شکل مخصوصی قرائت می‌کنند. همچنان‌که ابوحیان قرائت را این‌گونه تعریف کرده است: «علمی که از کیفیت نطق به الفاظ قرآن بحث می‌کند». اما اختیار بدین معناست که قاری مجموعه‌ای از قرائات و حروف را - به دلائلی که ذکر می‌کند - از میان آنچه برای او روایت شده، انتخاب کند و از ابتدا تا آخر قرآن همان را همواره به کار ببندد[۳]. موافقت خط مصحف، موافقت با وجهی از وجوه عربی و صحت تأویل دلائل ثابت اختیار ابوعبید هستند[۴].
در فصل دوم، در هشت مبحث موضوعات مختلفی چون همزه، ادغام، تشدید و تخفیف، ابدال حرفی و حرکتی، اماله، روم و اشمام و مانند آن مطرح شده است. درباره تشدید چنین می‌خوانیم: تشدید و تخفیف دو اصطلاح است که در کتب قدیم و جدید برای دلالت بر تکرار و عدم تکرار حرف در حین سخن وارد شده است؛ به‌عنوان مثال در آیه 126 سوره بقره: «قالَ وَ مَنْ كفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ»، ابن عامر «فامتعه» را به تخفیف و دیگران به تشدید خوانده‌اند. ابوعبید هم قرائت تشدید را اختیار کرده و چنین دلیل آورده که قراء بر آن اجماع دارند و این قرائت ابوعبدالرحمن سلمی، اعرج، ابوجعفر مدنی، شیبه و اعمش است[۵].
در سومین فصل کتاب، مباحث مصادر و مشتقات، تذکیر و تأنیث، افراد و جمع و ابنیه افعال مطرح شده است. نویسنده در رابطه با مبحث اول پس از معرفی و ذکر انواع مصادر و مشتقات در عربی چنین اشاره می‌کند که: ابوعبید برخی قرائات را از باب مصادر و مشتقات حل کرده است و در اختیار آنها دلیل آورده است[۶].
در رابطه با ابنیه افعال نیز پس از تعریف مجرد و مزید، قرائات قرآنی را مملو از این افعال می‌داند که قراء بنا بر سیاق قرآنی، گاه فعل را مجرد و گاه مزید قرائت کرده‌اند. در این رابطه ابوعبید اختیاراتی دارد؛ به‌عنوان نمونه در آیه «وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيلَةً» (البقرة: 51)، ابوعمرو و ابوجعفر مدنی و شیبه «وعدنا» و دیگران «واعدنا» قرائت کرده‌اند. ابوعبید هم قرائت «وعدنا» را بدون الف بر وزن فعل اختیار کرده و قرائت «واعدنا» را انکار کرده است. او چنین دلیل آورده است: مواعده مربوط به بشر می‌باشد، اما خداوند در وعده و وعید منفرد است[۷].
در چهارمین فصل کتاب مسائل نحوی در سه مبحث اسم، فعل و حرف و علل اختیار ابوعبید در این موارد بررسی شده است. در دومین مطلب از مبحث حرف به آیه 26 از سوره مؤمن استناد شده است: «وَ قَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسَى وَ لْيدْعُ رَبَّهُ إِنّي أَخَافُ أَنْ يبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَنْ يظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسَادَ». کوفیین «أو أن» را با ذکر الف پیش از واو قرائت کرده‌اند و دیگران با واو بدون الف قبلش خوانده‌اند. در واقع کوفیین به قرائتی که ابوعبید اختیار کرده، قرائت کرده‌اند[۸].
نویسنده در خاتمه کتاب به برخی از ویژگی‌های قرائت ابوعبید قاسم بن سلام اشاره کرده است:
- کتاب ابوعبید اولین نوشته جامعی است که قرائت 25 تن از قراء را بنا به گفته ابن جزری گرد آورده است؛
- اختیار ابوعبید مشهور است و تعدادی از شاگردانش آن را روایت کرده‌ند[۹].
وضعیت کتاب
بخش الحاقی کتاب مشتمل است بر مقدمه ابوعبید از کتاب گمشده‌اش که علم‌الدین سخاوی در کتابش «جمال القراء و كمال الإقراء» ذکر کرده است[۱۰]. پس از آن در جدولی، قرائاتی که ابوعبید اختیار کرده با ذکر نام و صفحه منبعی که در آن ذکر شده، ارائه شده است.
در انتهای اثر، فهرست آیات قرآنی، مصادر و مراجع و فهرست مطالب ذکر شده است. همچنین در پاورقی‌ها به مستندات مطالب با ذکر جلد و صفحه و به ارجاعاتی برای مراجعه محققین اشاره شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.