افتتاح الدعوة
| نام کتاب | افتتاح الدعوة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب افتتاح الدعوة |
| پدیدآورندگان | ابن حیون، نعمان بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DT 199 /الف2الف7 |
| موضوع | آفریقای شمالی - تاریخ
اسماعیلیه فاطمیان - تاریخ - 297 - 567ق. مصر مغرب - تاریخ یمن - تاریخ |
| ناشر | مؤسسة الأعلمي للمطبوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1426 هـ.ق یا 2005 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14752AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
افتتاح الدعوة، تأليف نعمان بن محمد تميمى مغربى، معروف به قاضى نعمان (متوفى 363ق)، به زبان عربى از مهم‌ترين آثارى است كه درباره تاريخ فاطميان و حوادث و اتفاقات آن نوشته شده است. نزديكى زمان مؤلف به زمان دعوت فاطميان و اهميت رساله، موجب شده كه «افتتاح الدعوة» منبع تمام نوشته‌هاى مورخان اسماعيلى و غير اسماعيلى بعدى واقع شود.
ساختار
کتاب، مشتمل بر يك مقدمه كوتاه از مؤلف و متن اثر است كه در ضمن 38 عنوان كه با لفظ «ذكر» آغاز شده، نگارش يافته است.
گزارش محتوا
عصر فاطميان (297 - 567ق)، يكى از مستندترين ادوار تاريخ اسلام است. اين دوره را اغلب به عصر طلايى اسماعيليه توصيف كرده‌اند. در اين دوران تفكر و ادبيات اسماعيلى به اوج خود رسيد. بسيارى از تاريخ‌نگاران و وقايع‌نگاران مسلمان در دوره ميانه اسلامى درباره فاطميان به نوشتن مطالبى پرداختند. منابع تاريخى مربوط به فاطميان به دو دسته تقسيم مى‌شوند: 1. منابع اسماعيلى؛ 2. منابع غير اسماعيلى.[۱]
از بين منابع تاريخى اسماعيلى، تأليفات قاضى نعمان (م 363ق) نويسنده و داعى و قاضى‌القضات دولت فاطميان كه در مقامات مختلف به خدمت چهار خليفه نخستين فاطمى پرداخته، از اهميت بسيارى برخوردار است. قاضى نعمان بعد از آنكه به خدمت فاطميان پيوست، تأليفات زيادى در مورد فاطميان از خود برجاى گذاشت كه بعضى تاريخى و بعضى فقهى و بعضى كلامى است.[۲]
مهم‌ترين تأليف تاريخى قاضى نعمان رساله «افتتاح الدعوة» مى‌باشد. اين کتاب اولاً تاريخچه اوضاع و احوالى است كه زمينه‌ساز استقرار خلافت فاطمى بوده است. بسيارى از مورخان از تشكيل دولت فاطمى و دعوت آنان سخن به ميان آورده‌اند، ولى تأليف قاضى نعمان از ديگر تأليفات متمايز است و داراى ويژگى‌هاى منحصربه‌فردى در ارتباط با تاريخ تشكيل خلافت فاطميان مى‌باشد. ثانياً در اين کتاب فقط به مسائل مربوط به تشكيل خلافت فاطميان پرداخته شده است؛ بدون اينكه به حوادث تاريخى معاصر آن كه ارتباطى با دعوت و تشكيل خلافت فاطميان نداشته، بپردازد. ثالثاً قاضى نعمان در خدمت فاطميان و قاضى‌القضات آنها بوده است؛ بدين‌رو امكان دسترسى به اطلاعات تاريخى آنان را داشته و خود در اكثر اين حوادث حضور داشته است. اين کتاب منبع آثار پس از خود بوده است. اكثر مطالبى كه ابن اثير در «الكامل في التاريخ» در مورد دعوت فاطميان در مغرب آورده از «افتتاح الدعوة» گرفته است. فصل مربوط به دولت عبيديان در تاريخ ابن خلدون، خلاصه‌اى است از آنچه قاضى نعمان در کتابش آورده است. مقريزى در «اتعاظ الحنفاء» در قسمت‌هايى عين عبارت و در بعضى موارد خلاصه‌اى از متن «افتتاح» را مى‌آورد.
قاضى نعمان در اين رساله از مطلبى كه مستند و مورد وثوق مى‌باشد، سخن به ميان مى‌آورد و مطالب اسطوره و محل اختلاف و مشابه آن را كه در دعوت يمن و مغرب بوده نمى‌آورد. او در بيان مطالب، بر اسناد معاصر با وقايع تكيه مى‌كند. تغييرات سياسى - اجتماعى عميقى را كه دعوت ابوعبدالله شيعى در سرزمين بربرهاى كتامه ايجاد كرده، به‌صورت دقيقى آورده است.[۳]
به جهت آشنايى با فضاى ذهنى نگارنده کتاب، لازم به توضيح است كه در نيمه دوم قرن دوم هجرى، فرقه اسماعيليه با اعتقاد به امامت اسماعيل، پسر امام جعفر صادق(ع) شكل گرفت. با توجه به سابقه مهدويت، اسماعيليان از ابتداى تأسيس تاكنون، عقايد ويژه‌اى در باب مهدويت مطرح نموده، افرادى را به‌عنوان مهدى معرفى كرده و اصلاح‌هايى در خصوص آنان انجام داده‌اند.[۴]ابوحوشب و ابوعبدالله شيعى، مهم‌ترين داعيان اسماعيلى در يمن و افريقيه بودند. ابوعبدالله پس از آنكه در حج، خود را به قبيله كتامه نزديك كرد به‌همراه آنان به افريقيه رفت و كار دعوت را با شدت تمام ادامه داد. وى كه براى مهدى دعوت مى‌كرد، براى جلب قبيله كتامه احاديثى جعل كرد تا آنان را به مهدى معتقد نمايد. علاوه بر ابوعبدالله، ساير مدعيان نيز وعده ظهور مهدى را به مردم مى‌دادند. ابن‌حوشب در يمن به مردم گفت: ظهور مهدى نزديك است، بايد آماده خروج باشيد. جمعى از اهل عراق به ايشان پيوستند، قوى‌حال شدند و اموال را بين خود تقسيم نمودند.[۵]
کتاب با ذكر دعوت حسن بن فرح بن حوشب مشهور به «منصور يمن» كه از ائمه فاطمى بوده و از او تعبير به «مهدى» مى‌شود، آغاز شده است. نويسنده، اين بخش را با ذكر بيتى از يك شاعر نامعلوم و نيز احاديثى درباره منصور آغاز كرده و سپس احوال فتوحات و اتفاقات عصر فاطمى را يك‌به‌يك تا زمان تأليف کتاب ذكر كرده است.
وضعيت کتاب
فهرست مطالب در انتهاى کتاب آمده است. کتاب، فاقد پاورقى و ديگر فهارس است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن کتاب.
2. چلونگر، محمدعلى، «درآمدى بر تاريخ‌نگارى فاطميان»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه:آينه پژوهش، بهمن و اسفند 1382، شماره 84، ص 27 تا 32.
3. روحى ميرآبادى، على‌رضا، «مهدويت از ديدگاه اسماعيليان و قرمطيان»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: تاريخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، پائيز 1385، شماره 27، ص 51 تا 92.