ابوحيان الأندلسي، منهجه التفسيري

ابوحيان الأندلسي، منهجه التفسيري

نام کتاب	ابوحيان الأندلسي، منهجه التفسيري
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	جنان، مامون بن محيي‌الدين (گردآورنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏54‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏الف*
موضوع	دانشمندان اسلامي
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1414ق ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE24982AUTOMATIONCODE

معرفی اجمالی

ابوحيان الأندلسي، منهجه التفسيري کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی که به کوشش مأمون بن محی‌الدین جنّان جمع‌آوری شده است. نویسنده در این کتاب به معرفی شخصیت و روش تفسیری ابوحیان اندلسی (652 یا 654- 745ق) می‌پردازد.

او انگیزه‌اش از نگارش چنین کتابی را علاقه شدیدش بر کمک به روشن‌شدن جنبه‌ای از جنبه‌های علمی ابوحیان و میزان ارتباط آن با آثار جدید می‌داند. همچنین علاقه بر مواضع مخفی و جهت‌گیری‌های وی و چیزهایی که ضرورتاً وجود ذهنی و نفسی او را تشکیل می‌دهند سبب تألیف این کتاب مهم بوده است. او می‌نویسد با وجود درگیری اقتضائات علمی جدید با مطالبی که با شرح و نقد مطالب وی مرتبط است، کمتر مفسر یا نحوی‌ای را می‌بینیم که متعرض او شده یا به نظر او اشاره کرده باشد.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه و محتوای مطالب در پنج فصل اصلی است. نویسنده در نگارش از منابع زیادی بهره برده که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: ابوحیان نحوی نوشته خدیجه حدیثی، الأشباه و النظائر جلال‌الدین سیوطی ، الأغاني ابوالفرج اصفهانی ، البداية و النهاية ابن کثیر ، الحياة الأدبية في عصر الحروب الصليبية في مصر و الشام، الدرر الكامنة بأعيان المئة الثانية ابن حجر، طبقات المفسرين داودی، غاية النهاية في طبقات القرّاء، من شعر ابي حيان الأندلسي (دیوان) احمد مطلوب، نفح الطيب في غصن الأندلس الرطيب مقری و... .

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه خاطرنشان می‌سازد: برای نشان دادن شخصیت علمی ابوحیان اندلسی (که علاوه بر عالم بودنش در نحو، نظریات بدیعی در تفسیر دارد)، به بیان زمینه‌های تاریخی و فرهنگی زیست‌بوم او هم می‌پردازد.

مباحث کتاب ضمن پنج فصل به‌صورت ذیل ارائه شده است: وجوه زندگی در دوران زندگی ابوحیان اندلسی، زندگی‌نامه و مشخصات شناسنامه‌ای او، علاقه ابوحیان به نحو، مهم‌ترین آثار جهت‌گیری‌های علمی او، معرفی شعرش و ذکر نمونه‌ای از نوشته‌های وی و... .

او درباره دوره زمانی‌ای که ابوحیان در آن می‌زیسته چنین می‌نویسد: عرب در اوایل قرن هشتم میلادی اندلس را فتح کرد و حکومتش تا هشت قرن در آنجا ماندگار بود. محققان این دوران حدوداً هشت‌صدساله را به سه دوره والیان (92-138ق)، دوره اموی (138-422ق) و دوران ملوک‌الطوایفی (493-897ق) تقسیم کرده‌اند. او از حمله طارق بن زیاد به اندلس و فتح آن سخن می‌گوید او از اولین حاکمان اسلامی اسپانیا است نویسنده دراین‌باره می‌گوید در این زمان اسپانیا تحت فرمان و زیرمجموعه حکومت دمشق (پایتخت حکومت اسلامی در آن زمان) بود. با نزاع بربرها (فاتحان اندلس) و عرب‌ها اندلس به قیسیه و یمنیه (قحطانیه و عدنانیه) تقسیم شد.

دومین دوره، عهد اموی است که از سال 138 تا 422 ق. طول کشید و اندلس در آن قدرت زیادی گرفت و با بغداد که در این دوره پایتخت عباسیان بود رقابت داشت. عبدالرحمن بن معاویه بن هشام بن عبدالملک بن مروان به کمک بربرها توانست سلطه بنی‌عباس را از اندلس زایل کند و دولت اموی جدید تأسیس کند. حکومت امویان بر اندلس در زمان عبدالرحمن ثالث، الناصر لدین الله به اوج قدرت خودش رسید. در اواخر عهد اموی و با ضعف سلطنت آنان رؤسای ولایات به طبل استقلال کوبیدند و دولت‌های ملوک‌الطوایفی‌ای را تشکیل دادند که زیریه در غرناطه، حمودیه در قرطبه و مالقه، هودیه در سرقسطه، عامریه در بلنسیه، عبّادیه در اشبیلیه، بنی افطی در بطلیوس، جهوریه در قرطبه و ذوالنون در طلیطله از مهم‌ترین آنان هستند. پس از 541 ق. مسیحیان، دولت‌های اندلسیان مسلمان را یکی پس از دیگری فتح کردند. گره خوردن حیات سیاسی اندلسیان با درگیری‌های عرب و بربر و حیات اجتماعی‌شان با موسیقی، حیات فنی‌شان با ساختمان‌های مجلل و تشویق مردم به علم‌آموزی و احترام گذاشتن به عالمان، داشتن مذهب مالکی و مخالفت شدید با فلسفه و تنجیم، رواج سریع زبان عربی به‌عنوان زبان علمی آنان و مهیاسازی بستر علم و فرهنگ برای مسلمانان در آن سامان(مغرب اسلامی) مانند مشرق اسلامی، تقلید شدید آنان از مشرق اسلامی و... از مباحث مطرح شده در این قسمت از کتاب است.

فصل دوم کتاب به معرفی ابوحیان می‌پردازد. نویسنده در این فصل نسب وی، محل تولدش، اخلاقیاتش، آثارش و... را بیان می‌کند. او نسب ابوحیان را محمد بن یوسف بن علی بن یوسف بن حیان غرناطی اثیرالدین ابوحیان اندلسی جیانی نفزی ذکر می‌کند و می‌نویسد اکثراً بر این نسب اتفاق دارند اما برخی مانند ابوالفداء و ابن وردی و سیوطی او را ابوحیان مغربی نامیده‌اند. محل تولد او «مطخشارش» از توابع غرناطه بوده است. او در ادامه از پدر ابوحیان، همسرش (زمردة بنت ابرق)، فرزندانش (حیان و نضار) وطن و سفرهایش، اختلاف‌نظر ابوحیان و ابن تیمیه و عبارات شدید وی در تفسیرش «النهر» در مقابل او، فعالیت‌های وی در ادبیات در مصر و سفرش پس‌ازآن به مکه و دمشق، تدریس نحو در مسجد الحاکم، تولی تدریس تفسیر و منصب إقراء در مسجد الأقمر و... می‌نویسد. مأمون بن محی‌الدین جنان در این بخش، 65 اثر از آثار ابوحیان در نحو و لغت و نوشته‌های دینی وی در فنون مختلف را نام می‌برد.

او در فصل سوم کتاب از علاقه ابوحیان به نحو عربی، و مواجهه‌اش با آثار ابن عصفور و ابن مالک بحث می‌کند. وی در فصل چهارم کتاب تفسیری ابوحیان یعنی «البحر المحیط» را معرفی می‌کند؛ این کتاب از بزرگ‌ترین آثار ابوحیان است، که آن را در مصر نوشت و خودش آن را «الکتاب الکبیر» نام‌گذاری کرد. نویسنده، منابعی را که ابوحیان در نگارش البحر المحیط از آن‌ها استفاده کرده (مثل کشاف زمخشری، صحيح البخاري، تفسیر ابن ابی عطیه و تفسیر شیخ طوسی و...) را معرفی می‌کند. او پس‌ازآن شیوه ابوحیان را در تفسیر ذکر می‌کند.

ابوحیان در این کتاب اقوال فقهای چهارگانه و غیر آن‌ها را در احکام شرعی متعلق به لفظ قرآنی ذکر می‌کند و در ا ین مورد بر دلایلی که در کتاب‌های فقه و لغت و نحو هستند ارجاع می‌دهد. و گاهی به‌مقتضای دلیل و ظاهر الفاظ حکمی خلاف مشهور وجود دارد که او آن را نپذیرفته زیرا کلام خدا فصیح‌ترین کلمات است باید بر بهترین اعراب و ترکیب حمل شود و مانند کلمات سایرین نیست که برخی وجوه شاذ هم در آن راه داشته باشد. او پس از بیان اعراب، به بیان زیبایی‌های کلمات و جمله‌ها با کمک گرفتن از علم بیان و بدیع می‌پردازد وی در آخر آیات به شرح محتوای آن آیه به‌صورت مختصر، می‌پردازد. گاهی بیان معانی آیات در نزد او بدانجا می‌کشد که اشارتی به کلام صوفیان دارد. البته او در این‌گونه موارد از بسیاری از معانی و اقوال آنان احتراز کرده و سعی در دوری از نظریات باطنیان دارد. او در ادامه به نحوه برخورد ابوحیان با معتزله، متصوفه و فلاسفه می‌پردازد. و «النهر الماد» را به‌عنوان تلخیص و مختصری از التفسیر الکبیر معرفی می‌کند. در انتهای این فصل به معرفی الأنوار الأجلی في اختصار المحلّی، الوهّاج في اختصار المنهاج، الإعلام بأركان الإسلام و مسلك الرشد في تجريد مسائل نهاية ابن رشد می‌پردازد.

نویسنده در فصل پنجم درباره طبع شعری و برخی اشعار ابوحیان می‌نویسد و در خاتمه کتاب وسعت معلومات ابوحیان اندلسی را می‌ستاید و نمونه‌هایی از آثارش را در معرض دید خواننده قرار می‌دهد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده و پیش از آن فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.

از خصوصیات پاورقی‌های این اثر این است که در آن‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، به معرفی مختصر و تعیین شخصیت‌هایی که نام آن‌ها در متن آمده می‌پردازد که البته این امر در موارد معدودی به کتاب‌ها، گروه‌های سیاسی، قبائل و دولت‌ها نیز سرایت کرده است. نویسنده در مقدمه از دکتر خدیجه حدیثی به خاطر روشن‌سازی وجوه شخصیتی ابوحیان تشکر ویژه کرده است.

منبع مقاله

مقدمه و متن کتاب.