دیوان امام علی(ع)
دیوان امام علی(ع) تألیف محمد بن حسن بیهقی نیشابوری کیدری، مجموعه اشعار منسوب به امیرالمؤمنین علی(ع) است. این کتاب توسط ابوالقاسم امامی ترجمه و تصحیح شده است.
| نام کتاب | دیوان امام علی(ع) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | سرودهاي منسوب به آن حضرت
ديوان. فارسي - عربي |
| پدیدآورندگان | بيهقي نيشابوري کيدري، محمد بن حسين (نويسنده)
امام على(ع) (نويسنده) امامی، ابوالقاسم (مصحح) |
| زبان | فارسي |
| کد کنگره | PJA 3106 /د9 1373 |
| موضوع | شعر عربي - قرن 1ق. - ترجمه شده به فارسي
شعر فارسي - قرن 14 - ترجمه شده از عربي |
| ناشر | اسوه |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1381ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12128AUTOMATIONCODE |
گوناگونی اشعار
شعر این دیوان، با توجه به پایگاه راویانش، و با توجه به ساختارها و معانى و انگیزه‌هاى شعرى، بر چند گونه است: گونه‌اى که به قطع از سروده‌هاى امام است، مانند رجزها و سروده‌هایى که در منابع معتبر به تواتر و تکرار از حضرت دانسته مى‌شود. گونه‌اى که از شاعران دیگر است و حضرت در ضمن سخن بدان‌ها تمثل جسته است. گونه‌اى که در آن، لفظ از دیگران و معنى از امام(ع) است؛ بدین معنی که سرایندگان، سخنان نغز امام را به رشته نظم کشیده‌اند، که دراین‌صورت برابرى و هم عیاری نظم شاعران را با کلام امام چشم نمى‌توان داشت. گونه‌اى که شرح منظوم واقعه یا گزارشى است که در احوال حضرت آورده‌اند. گونه‌اى که دوستداران امام به زبان حالى از حالات او سروده‌‌اند. رجزى که از هماوردان امام در جنگ‌هاست که امام رجزى در پاسخشان سروده، و رجز حریف و پاسخ امام هردو در دیوان آمده است[۱]
چگونگی تصحیح و ترجمه
مصحح شیوه تصحیح و ترجمه خود را این‌گونه توضیح می‌دهد:
- تصحیح و سنجش‌هاى ما بر پایه دو گروه از دیوان: گروه چاپ‌هاى سنگى ایران و گروه چاپ‌هاى امروزى آن در دمشق و بیروت، و نیز پاره‌اى منابع عام در ادب و تاریخ و تفسیر استوار است. همچون عیون ابن قتیبه و عقد ابن عبد ربه و نهج‌البلاغه و خصائص سید رضى و مجمع‌البیان طبرسى و کشاف زمخشرى و تاریخ طبرى و تجارب الأمم ابوعلى مسکویه و جز آن، که در تعلیقات برحسب مورد از آن‌ها نام برده‌ایم.
- از سنجش چهار نسخه چاپ سنگ و از شروح و حواشى ارزنده آن‌ها سود فراوان برده و نکته‌ها آموخته‌ایم. بااین‌همه، آن‌ها - چه در متن و چه در حاشیه - آکنده از تصحیفها و خلط‌هاى بى‌شماری‌اند.
- در حواشى نیز هرچند مشتمل بر توضیحاتى ارزنده‌اند و ظاهراً بسیارى از سندهاى انوار العقول و شروح میبدى را با خود دارند، باز خطاها و تصحیف‌هایى که از تناقل ناقلان و سهو کاتبان و جز کاتبان! برمی‌خیزد، در آن‌ها راه یافته است.
- ازنظر کمى، همه شعرهایى که در دیوان‌هاى چاپ سنگى - به عبارتى در انوار العقول - آمده است و نیز فزونی‌هاى چاپ‌هاى بیروت و دمشق، ازجمله چکامه بلند زینبیه که در عثمانى و مصر جداگانه نیز به چاپ و شرح رسیده است - و فزونی‌هاى منابع گوناگون و همچنین توضیحات و حواشى مهم آن‌ها، در این دیوان و تعلیقات ما گرد شده است. ازاین‌رو، می‌توان گفت که این دیوان جامع‌ترین دیوان منسوب به امام است که ویژگی‌ها و افزونی‌هاى هردو گروه و منابع دیگر را دربر دارد.
- از جنبه کیفى نیز امتیازهاى دقت و صحت هر روایت را که در این گروه یا در منابع دیگر وجود داشته است، در ثبت قطعه‌ها و ابیات و ضبط واژگان در نظر داشته‌ایم، واژگانى که بسیاری‌شان در پوششى از تصحیف‌هاى گوناگون پنهان بوده‌اند.
- براى آسانى مراجعه به تعلیقات، شعرهاى دیوان را از قطعه‌ها و تک‌بیت‌ها، با شماره مشخص داشته‌ایم، که این، ابیات و رجزهاى هماوردان امام را که به مناسبت پاسخ امام به آن‌ها، ثبت شده‌اند نیز در بر می‌گیرد، تا خواننده با دنبال کردن شماره قطعه و یافتن ردیف هر بیت و ترجمه آن، (در ستون سمت راست تعلیقات پایانى) یادداشت‌هاى گوناگون مربوط به هر قطعه و بیت و واژه را به‌آسانی بیابد. ترجمه هر بیت را با نشانه * که در معنى خود با «بیت» (خانه) تناسبى دارد، مشخص کرده‌ایم. در شمارش شعرهاى سه لختی و پنج لختی و.. که لخت (مصراع) آخر تک می‌افتد، لخت فرد، چه در متن و چه در ترجمه، در حکم بیت است.
- در مرحله ترجمه، روش نگارنده همان است که در ترجمه قرآن کریم و پیش از آن در ترجمه تجارب الأمم ابوعلی مسکویه داشته است: کوشش براى رسیدن به گزاره‌ای پایاپاى با متن. چه، آزاد نهادن قلم در ترجمه، چندان‌که گاه نثر را روان‌تر و شاداب‌تر و خواندنی‌تر می‌سازد، آن را از ویژگی‌هاى بیانى متن دور می‌سازد و خواننده را از تصورى که باید از یک متن کهن، هم به میانجی‌گرى ترجمه پدید آید، باز می‌دارد. ازاین‌رو، نگارنده کوشیده است چندان‌که به ساختار سخن پارسى آسیب نزند پاس واژگان و ساختار سخن متن را بدارد و از آب‌وتاب زائد پرهیز کند. ولى عنوان‌هاى فارسى ترجمه شعرها لزوماً ترجمه لفظ به لفظ عنوان‌هاى متن عربى آن‌ها نیست.
- سخن کهن، در هر زبانى، به‌ویژه سخن منظوم داراى کنایه‌ها و استعاره‌هایى است که اینک از فضاى قرینه‌ها و عرف بیانى آن‌ها فاصله‌اى بسیار داریم و بسیارى از نکته‌هاى ظریف آن بر ما پوشیده است و کتب لغت و منابع توضیح نیز در بسیارى جای‌ها از پاسخ دریغ می‌ورزند. هم بدین روی، در پاره‌اى جای‌ها، به‌ویژه در ترجمه برخى ابیات به‌ویژه رجزها که در معانى شعرى خود گاه به شعر نو روزگار ما می‌مانند، کار ترجمه چندان آسان نبوده است[۲]
نسخه دیگر این اثر توسط مصطفی زمانی ترجمه شده است. به مطالب مصحح باید افزود که در نسخه زمانی در ذیل هر ترجمه، اشعار فارسی حسین میبدی مرتبط با موضوع ذکر شده است که در نسخه امامی تنها به ترجمه بسنده شده است.
در انتهای نسخه زمانی تنها فهرست موضوعات ذکر شده است؛ اما در نسخه امامی علاوه بر آن تعلیقات و فهرست منابع هم ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- دیوان امام علی(ع)، ترجمه مصطفی زمانی ، تهران، انتشارات نصایح، چاپ اول، پاییز 1374.