خلاصة الحكمة
| نام کتاب | خلاصة الحکمة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | موسسه مطالعات تاریخ پزشکی. طب اسلامی و مکمل (سفارش‌دهنده)
عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین بن محمدهادی (نويسنده) ناظم، اسماعیل (محقق و مصحح) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | R 128/3 /ع7خ8 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
پزشکی سنتی - متون قدیمی تا قرن 14 گیاهان دارویی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | اسماعيليان |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1385 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12290AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«خلاصة الحكمة» تأليف محمد حسين عقيلى خراسانى كتابى درباره كليات علم پزشكى به زبان فارسى است.
نويسنده اين اثر را پس از تمام شدن نگارش كتاب مخزن الادويه، به درخواست استادش، مير محمدعلى حسينى نوشته است. اين كتاب سومين كتاب از موسوعه ارزشمند مجمع الجوامع كه در سه مجلد منتشر شده است. شروع تأليف كتاب به تصريح نويسنده سال 1195ق بوده است.
ساختار
اين اثر شامل يك مقدمه و دو مقاله و بخش ضمائم است. مؤلف در مقدمه كه در بردارنده چهار فصل است، به بيان تعريف علم طب، هدف و موضوع و شرف آن و بيان سخنانى به عنوان سفارش به طبيب و بيمار مى‌پردازد. مقاله اول مشتمل بر چهار ركن و مقاله دوم نيز مشتمل بر دو فن است. هر يك از اركان و فن‌ها نيز خود به فصولى تقسيم شده‌اند.
گزارش محتوا
بسيارى از مطالبى را كه مؤلف در اين كتاب مى‌نگارد، از زمان ابوعلى سينا به بعد به چشم مى‌خورد، ولى اهميت كار مؤلف در اين است كه هيچ يك از نويسندگان قبلى به تفصيل و دقت او اين مطالب را نقل و تحرير نمى‌كنند.
البته اين كتاب بيشتر بيان‌گر خصوصيت تحقيق مؤلف است تا خصوصيت تتبع، ولى با اين حال تتبع مؤلف هم در اين كتاب قابل توجه است. نام بردن از بيش از صد طبيب نامى و نقل قول از آن‌ها، از حكماى يونانى گرفته تا عرب و فارس، از قديمى‌ترين آن‌ها اسقلينوس تا اطباى معاصر خود؛ مانند حكيم اكبر ارزانى و ذكر بيش از چهل كتاب مشهور حكايت از كوشش و پژوهش مؤلف در علم طب و اهميت تأليف كتاب دارد.
نگاهى به تحقيقات مؤلف در اين اثر نشان‌گر اين مطلب است كه هدف او در نگارش كتاب تنها تقليد و احياناً جمع‌آورى اقوال نبوده، بلكه وى آنچه را نوشته و يا نقل كرده بر اساس تجربه و تحقيق به اثبات رسيده است.
بنابراين مؤلف گاه به نقد سخنان بزرگان طب مى‌پردازد كه نمونه‌اى از اين اشكالات و انتقادات را مى‌توان در مبحث حقنه مشاهده كرد كه چگونه مؤلف، سخن بزرگانى؛ همچون قرشى و يا نفيسالدين کرمانى در كتاب شرح اسباب و علامات را در معرض نقد قرار مى‌دهد.
البته هدف او از انتقادات تنها اشكال‌تراشى نبوده، از اين‌رو گاه به انتقادات خود جواب مى‌دهد و يا سخنان اطباى ديگر را به‌گونه‌اى توجيه مى‌كند تا نقد و اشكالى بر آن‌ها وارد نشود. در كنار نقد و انتقاد، مؤلف جانب ادب را نيز رعايت مى‌كند و گاه در هنگام نقد از بزرگان با القابى شايسته تعبير مى‌كند.
در كنار تحقيقات جامع مؤلف، استفاده فراوان و به جاى او از اصطلاحات پزشكى سنتى، جامعيت اين اثر را مضاعف مى‌گرداند.
با توجه به اين خصوصيات، كتاب خلاصةالحكمة را مى‌توان يك فرهنگ لغات و اصطلاحات در باب كليات طب دانست و در واقع اين كتاب پله اول فراگيرى طب خواهد بود كه با فراگيرى اصطلاحات آن، كار در مراحل بعدى - يعنى ادويه مفرده، ادويه مركبه و معالجات - بسيار آسان خواهد شد.
مطالب كتاب به اختصار عبارت است از:
مقاله اول اين كتاب مشتمل بر چهار ركن است. در اين مقاله، مؤلف به بيان امور نظرى و تئورى مى‌پردازد. ركن نخست اين مقاله مشتمل بر يك مفتاح و هفت فصل، و ركن دوم مشتمل بر يازده فصل، و ركن سوم متضمن چهار فصل، و ركن چهارم دربرگيرنده پنج باب است.
مؤلف در مقاله دوم كتاب به بيان امور عملى مى‌پردازد. اين مقاله مشتمل بر دو فن است. فن اول در ضمن شانزده فصل به بيان امورى درباره حفظ صحت اختصاص دارد. در فن دوم، معالجات و دستورالعمل‌هايى كلى ذكر شده است. اين فن شامل سه فصل است.
وضعيت كتاب
مقاله اول اين كتاب مشتمل بر چهار ركن است. در اين مقاله، مؤلف به بيان امور نظرى و تئورى مى‌پردازد. ركن نخست اين مقاله مشتمل بر يك مفتاح و هفت فصل، و ركن دوم مشتمل بر يازده فصل، و ركن سوم متضمن چهار فصل، و ركن چهارم دربرگيرنده پنج باب است.
مؤلف در مقاله دوم كتاب به بيان امور عملى مى‌پردازد. اين مقاله مشتمل بر دو فن است. فن اول در ضمن شانزده فصل به بيان امورى درباره حفظ صحت اختصاص دارد و در فن دوم، معالجات و دستور العمل‌هايى كلى ذكر شده است. اين فن شامل سه فصل است.
وضعيت كتاب
اسماعيل ناظم مصحح كتاب در تحقيق و تصحيح اين اثر از دو نسخه چاپى و خطى بهره برده است.
نگارش مقدمه‌اى نسبتاً مفصل در شرح حال مؤلف و خاندان او و نيز اختصاص جلد سوم اين اثر به ضمائم كه شامل فهرست بيمارى‌ها، مركبات، اصطلاحات پزشكى، ابزار و اشياء و... است از مزاياى اين چاپ است.
پاورقى‌هاى اين اثر بيشتر به اختلاف نسخ اختصاص دارد. همچنين در برخى از پاورقى‌ها به منابع و مأخذ اشاره شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب