الحقائق في محاسن الأخلاق

الحقائق في محاسن الأخلاق
نام کتاب الحقائق في محاسن الأخلاق
نام های دیگر کتاب قرة العیون في المعارف و الحکم

مصباح الأنظار

پدیدآورندگان فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (نويسنده)

عقیل، محسن (محقق)

زبان عربی
کد کنگره ‏BP‎‏ ‎‏247‎‏/‎‏65‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏9‎‏ح‎‏7
موضوع اخلاق اسلامی

شیعه - اصول دین

شیعه - عقاید

فلسفه اسلامی

کلام شیعه امامیه

ناشر دار الکتاب الإسلامي
مکان نشر قم - ایران
سال نشر 1423 هـ.ق یا 2002 م
کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE18254AUTOMATIONCODE


معرفى اجمالى

الحقائق في محاسن الأخلاق؛ قرة العيون في المعارف و الحكم و يليه مصباح الأنظار اثر ملا محسن فيض كاشانى، با تحقيق محسن عقيل و به كوشش ابراهيم ميانجى، مجموعه‌اى است فراهم شده از سه كتاب پيرامون علم اخلاق و عقايد به زبان عربى است.

ساختار

كتاب مشتمل بر مقدمه مختصرى از محقق و سه كتاب است: «الحقائق» در شش مقاله و هر مقاله در ضمن ابواب و فصولى مطرح شده است. «قرة العيون» در دوازده مقاله و هر مقاله در پنج عنوان تنظيم شده است. هر كدام از دو كتاب مذكور مشتمل بر مقدمه و خاتمه است. «مصباح الأنظار» مشتمل بر سه بخش است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، به اهميت كتاب و نويسنده آن اشاره شده است ....[۱]

كتاب اول كه «الحقائق في أسرار‌الدين» نيز ناميده شده، اثرى اخلاقى و خلاصه‌گونه‌اى است از كتاب بسيار مهم و گرانقدر مؤلف، تحت عنوان «محجة البيضاء في تهذيب الإحياء» كه توسط خود او، تلخيص شده است.

اين كتاب، طرح پاره‌اى از مباحث اعتقادى و اخلاقى مى‌باشد كه با استناد به آيات قرآن كريم و روايات معصومين(ع) تدوين يافته است. نويسنده، ابتدا كلياتى در باب فضيلت علم و دانش و اهميت علم فقه، علوم اعتقادى و اخلاقى ارائه كرده و سپس مباحثى را در مورد تهذيب نفس، معرفت نفس و فضايل و رذايل اخلاقى مطرح نموده است. اخلاص، غضب، شهوت، حسد، كذب، غيبت، ريا، كبر و غرور، مذمت دنياطلبى، بخل، صبر در مصايب، كسب رضا و شكر نعمت‌هاى الهى، خوف و رجاى الهى، برخى از مباحث مطرح‌شده در اين نوشتار است.

نويسنده در اين كتاب، در طى شش مقاله به شناخت منش‌هاى روا و ناهنجارى‌ها بر بنياد روش‌هاى عقلى و مأثورات شرعى پرداخته و رازورانه ريشه‌هاى فضايل و رذايل انسانى و احكام و عبادات ربانى را بازگو ساخته است. پايه و دست‌مايه او در سرشت اين اثر، همان كتاب «محجة البيضاء في تهذيب الإحياء» بوده كه در آن، به پاكسازى و نونگارى «إحياء علوم‌الدين» غزالى بر سازواره آموزه‌هاى شيعه، پرداخته است ....[۲]

مقاله اول، در سه باب: علم، عقايد و معرفت نفس را در ضمن فصولى به بحث كشيده است. از جمله مباحث مطرح شده در اين فصول، عبارت است از: فضيلت علم؛ علم كلام؛ علامات علم نافع؛ طريقه فهم عقايد؛ تقليد عوام از علما؛ نتايج تسليم بودن در برابر شهوت و غضب ....[۳]

مقاله دوم كه داراى چهار باب مى‌باشد، از مبادى اخلاق و خوبى‌ها و ناشايسته‌هاى اخلاقى و راه پيرايش آن‌ها از صفحه جان سخن گفته است ....[۴]

عمده مطالب مقاله سوم، پيرامون تبيين ديدگاه اسلام درباره دنيا، حب مال و راه مبارزه با فريفتگى‌هاى آن دو است و در ضمن آن از زهد، جود، بخل، مال مذموم و ممدوح، فوايد و آفات مال، حب جاه، طرق كمال، حب مدح و ثناء، غرور و... بحث شده است ....[۵]

در مقاله چهارم، از مكارم اخلاق و كيفيت تحصيل آن‌ها بحث شده است. از جمله اين مكارم، عبارتند از: صبر، رضا و شكر، رجا و خوف، محبت و انس، يقين و توكل و صدق و اداى امانت ....[۶]

در مقاله پنجم، از عبادات و اسرار آنها از جمله نيت و اخلاص، طهارت و پاكيزگى، نماز و ذكر، تلاوت قرآن، زكات و انفاق، روزه، حج و زيارت مشاهد مشرفه، سخن به ميان آمده است ....[۷]

مقاله ششم كه بيانگر ديگر اعمال صالحه است و ضمن آن از توبه، محاسبه و مراقبه، تفكر و تدبر، ياد مرگ و كوتاه گردانيدن آرزو و برادرى و دوستى با مؤمنان، بحث شده، كتاب الحقائق پايان يافته است ....[۸]

يكى از محاسن كتاب حاضر، در اين است كه فضايل اخلاقى در كنار رذايل اخلاقى، بيان گرديده و در كنار اخلاق نظرى، اخلاق عملى نيز بيان شده است و راه‌هاى عملى آراسته شدن به فضائل اخلاقى به دنبال راه‌هاى عملى تخليه روح و نفس از رذائل اخلاقى آمده است و دستورالعمل مفيد جهت خودسازى و تزكيه نفس مى‌باشد ....[۹]

در كتاب دوم كه «قرة العيون في المعارف و الحكم» يا «قرة في أعز الفنون» نام دارد، در ضمن 12 مقاله، يك دوره عقايد، فشرده، استوار و گويا به بحث گذاشته شده است. عناوين مقالات به ترتيب زير است: شناخت خداوند؛ صفات و اسماء خدا؛ صنع و ابداع؛ نفوس و اشباح؛حدوث عالم؛ قضا و قدر؛ حجت خداوند بر خلق؛ فتنه‌ها؛ علم و ايمان؛ برزخ و متعلقات آن؛ قيامت و بعث و حشر ....[۱۰]

كتاب سوم كه «مصباح الأنظار» نام دارد، دستورالعمل گونه‌اى است در قالب گفتگو و سؤال و جواب عالمى ناصح و فردى صالح كه بر او وارد شده است. مرحوم فيض در آغاز اين كتاب، به اين نكته اشاره دارد كه هركس به مطالب و نصايح آن عمل كند، از عذاب جهنم در امان بوده و به رضايت خداوند دست خواهد يافت ....[۱۱]در ادامه مطالب اين كتاب، روايتى از اميرالمؤمنين على(ع) و روايت اصعمى از امام زين العابدين(ع) نقل شده است ....[۱۲]

وضعيت كتاب

به دليل ارزش و اهميتى كه اين اثر داشته، تنى چند به ترجمه فارسى آن همت گماشته‌اند، كه از جمله آن‌ها، مى‌توان از شمس الفصحاء ميرزا محمد محيط قمى و شيخ محمدباقر ساعدى نام برد. همچنين ابراهيم بن معصوم قزوينى، تقريظى به سال 1126ق، بر آن نوشته است. ظاهراً نخستين ترجمه آن، به خامه برادر مؤلف، علامه مولى نورالدين محمد بن مرتضى كاشانى، معروف به نورالدين اخبارى باشد، چرا كه كار خود را در شب بيست‌وچهارم ماه ربيع الاول 1098ق، به پايان برده است ....[۱۳]

فهرست مطالب در انتهاى كتاب آمده است.

در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، توضيح برخى لغات و عبارات و همچنين اختلاف نسخ ذكر شده است.

پانويس

  1. مقدمه محقق، ص5
  2. ترجمه الحقائق، ص7
  3. متن كتاب، ص12- 57
  4. همان، ص122- 178
  5. همان، ص101- 140
  6. همان، ص142-204
  7. همان، ص205-288
  8. همان، 289-324
  9. اخلاق حسنه، ص8
  10. ر.ك: متن كتاب، ص332- 478
  11. همان، ص487- 520
  12. همان، ص 521-525
  13. ر.ك: ترجمه الحقائق، ص7- 8

منابع مقاله

1- مقدمه و متن كتاب.

2- «اخلاق حسنه»، نوشته ملامحسن فيض كاشانى، ترجمه محمدباقر ساعدى، تهران، پيام عدالت، چاپ پنجم، 1387.

3- «ترجمه الحقائق»، نوشته ملا محسن فيض كاشانى، ترجمه محمد بن مرتضى كاشانى، تصحيح و تحقيق عبدالله غفرانى، تهران، مدرسه عالى شهيد مطهرى، چاپ اول، 1387.


وابسته‌ها