التفسير (عیاشی)

التفسير

نام کتاب	التفسير
نام های دیگر کتاب	کتاب التفسیر تفسیر العیاشی
پدیدآورندگان	عیاشی، محمد بن مسعود (نويسنده) رسولی، هاشم (مصحح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏93‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏9‎‏ت‎‏7
موضوع	تفاسیر شیعه - قرن 4ق. تفاسیر ماثوره - شیعه امامیه
ناشر	مکتبة العلمية الاسلامية
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1380 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1444AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

كتاب التفسير، به زبان عربى، نوشته ابونصر محمد بن مسعود عياشى، از تفسيرهاى كهن امامى، متعلق به عصر غيبت صغرا (260 - 329) است.

اين كتاب، مشتمل بر تفسير روايى قرآن از آغاز تا پايان سوره كهف است، اما بر اساس مطالبى كه از اين تفسير در آثار دوره‌هاى بعدى آمده، احتمالا در اصل، شامل تمامى قرآن بوده است. نوشته موجود ظاهرا اندكى پس از وفات مؤلف تدوين يافته است.

ساختار

كتاب، در دو جلد تنظيم شده است. از آغاز قرآن تا پايان سوره انعام، در جلد اول و از آغاز سوره اعراف تا آخر سوره كهف، در جلد دوم تفسير شده است. در تفسير عياشى، جنبه روايى غالب است؛ با اين حال، به دليل توجه مؤلف به آيات الاحكام، ويژگى فقهى اين تفسير بيشتر از ديگر تفاسير كهن اماميه، همچون تفسير فرات كوفى و تفسير على بن ابراهيم قمى است(براى نمونه: عياشى، ج 1، ص 192، 238 و 248).

گزارش محتوا

عياشى، نخست، در مقدمه‌اى كوتاه به ذكر احاديثى در فضيلت قرآن كريم، ترك روايت احاديث مخالف با قرآن، مطالب مذكور در قرآن و لزوم مراجعه به ائمه اطهار(ع) براى فهم و تفسير قرآن، پرداخته است(همان، ج 1، ص 74 - 97)، سپس آياتى را تفسير كرده كه در آنها رواياتى از ائمه(ع) درباره اعتقادات و آموزه‌هاى شيعى، به‌ويژه در فضايل اهل بيت(ع) و منقصت دشمنان ايشان رسيده است. بيشتر اين روايات، از امام باقر و امام صادق(ع) نقل شده است. رجال‌شناسان امامى، با وجود ستودن عياشى، گفته‌اند كه وى از افراد ضعيف روايت مى‌كرده است(نجاشى، ص 350، طوسى، ص 317 - 320).

در تفسير عياشى، علاوه بر مطالب تفسيرى و فقهى، به مسائل كلامى نيز پرداخته شده است؛ مثلا عياشى، در بحث از جبر و تفويض، رواياتى دال بر رد هر دو نظريه جبر و تفويض آورده و نظرى موافق با «امر بين أمرين» ارائه كرده است(ج 2، ص 140 - 141).

عياشى، رواياتى درباره فرقه‌هاى شيعى و ديگر فرق، از جمله واقفيه و خوارج و عجليه و قَدَريه، آورده است(همان، ج 2، ص 55، 104، 112، 124، 125 و 163. براى آگاهى از جنبه‌هاى قصصى: همان، ج 1، ص 145 - 149، ج 2، ص 154 و 155).

متن موجود تفسير عياشى، نوشته‌اى مرسل است كه در آن، اسناد احاديث ذكر نشده است و تدوين كننده، بنا بر گزارش خود وى اسناد را حذف كرده تا در فرصتى مناسب، اين متن را نزد كسى كه آن را به طريق سماع يا اجازه از مؤلف يا احتمالا از شاگردان وى به دست آورده، برخواند(همان، ج 1، ص 73. درباره انتقاد محمد باقر مجلسى از اين كار: ج 1، ص 28).

حاكم حَسكانى، در «شواهد التنزيل»، از متن مسنَد تفسير استفاده كرده است و گويا متن مسند تفسير تا زمان ابن طاووس(متوفى 664)، در دست بوده است(ابن طاووس، ص 79).

از مقايسه روايات دال بر وقوع تحريف در قرآن كريم در تفسير عياشى با نسخه خطى قِرائات احمد بن محمد سَيارى، برمى‌آيد كه اين اثر، منبع عياشى در نقل روايات بوده است(براى نمونه: عسكرى، ج 3، ص 114، 115، 259، 262 و 264)؛ حال آنكه رجال‌شناسان امامى، روايات منقول از سيارى را بسيار ضعيف دانسته و در مسائل فقهى به آنها بى‌اعتنا بوده‌اند(خويى، ج 2، ص 282 - 284).

بر اساس مطالب مشابه در تفسير عياشى و تفسير على بن ابراهيم قمى، احتمالا اين دو اثر، منابع مشتركى داشته‌اند(براى نمونه: عياشى، ج 1، ص 109 - 113، 145 - 149؛ قمى، ج 1، ص 36 - 41، 55 - 58)؛ از جمله تفسير جابر بن يزيد جُعفى (متوفى 128) كه عياشى روايات فراوانى از آن نقل كرده است.

تفسير ابوالجارود، زياد بن مُنذر نيز از منابع مشترك اين دو بوده است، گو اينكه بخش‌هاى منقول از تفسير مذكور، در دو اثر، همانند نيست و هر يك از آنها از بخش‌هاى مختلف آن، استفاده كرده‌اند. نصوص بر جا مانده از تفسير عياشى در «شواهد التنزيل»، حاكى از آن است كه عياشى، از برخى منابع تفسيرى اهل سنت نيز استفاده كرده است(براى نمونه: عياشى، ج 3، ص 153، 163 - 165).

از تفسير عياشى، نسخه‌هاى خطى و چاپ‌هاى مختلفى در دست است؛ از جمله چاپ هاشم رسولى محلاتى در 1340ش(براى آگاهى بيشتر درباره مشخصات نسخه‌ها و نيز منابع ديگر: بكائى، ج 6، ص 2352؛ سزگين، ج 1، جزء 1، ص 99).

بنياد بعثت قم نيز اين تفسير را در 1379ش / 1421ق، در قم چاپ كرده است. در تصحيح اين چاپ، از تمام نسخه‌هاى موجود استفاده نشده، اما در آن، 116 مورد از نصوص مفقود(كه در ديگر متون امامى و غير امامى نقل شده‌اند)، گردآورى شده است كه تفسير كل قرآن را شامل مى‌شود. هم‌چنين در اين چاپ، اسنادها و طريق روايت عياشى به افراد مختلف ذكر شده است.

منابع

1. ابن طاووس، سعد السعود[نجف 1369 / 1950]، چاپ افست قم[بى‌تا]؛
2. محمد حسن بكائى، كتاب‌نامه بزرگ قرآن كريم، تهران، 1374ش؛
3. فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 1(نقله الى العربية، محمود فهمى حجازى، رياض 1403 / 1983)؛
4. محمد بن حسن طوسى، الفهرست، چاپ الويس اسپرنگر، هندوستان، 1271 / 1853، چاپ محمود راميار، چاپ افست مشهد، 1351ش؛
5. مرتضى عسكرى، القرآن الكريم و روايات المدرستين، تهران، 1378ش؛
6. محمد بن مسعود عياشى، التفسير، قم 1421؛
7. على بن ابراهيم قمى، تفسير القمى، چاپ طيب موسوى جزايرى، نجف 1387، چاپ افست قم[بى‌تا]؛
8. احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشيعة المشتهر برجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407.

پیوندها

مطالعه کتاب التفسير در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور