كتاب الإفتخار
| نام کتاب | کتاب الافتخار |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب الافتخار |
| پدیدآورندگان | ابو‌يعقوب سجستاني، اسحاق بن احمد (نويسنده)
حسين، اسماعيل قربان (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | DT 95/7 /الف39 الف7 |
| موضوع | اسماعيليه
فاطميان |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | مجلد1: 2000م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14775AUTOMATIONCODE |
معرفی اجمالی
کتاب الافتخار نوشته ابویعقوب اسحاق بن احمد سجستانی از متکلمین سده سوم و چهارم قمری، با موضوع کلام، کتابی است که پیرامون عقاید و باورهای فرقه اسماعیلیه نوشته شده و تحقیق آن به همت حسین اسماعیل قربان صورت گرفته است.
ساختار کتاب
کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده، سپس مطالب کتاب ضمن هفده باب آمده و در پی آن شرح ابواب مذکور مطرح شده است.
گزارش محتوا
محقق کتاب ابتدا اشاراتی به زندگی ابویعقوب سجستانی دارد و از ارادت ایشان به خلفا فاطمیین سخن به میان می‌آورد. و از شیوه تحقیق و منابع مورد استفاده خود می‌گوید.
نویسنده در مقدمه کتاب به محتویات، اهمیت مطالب و دلیل نام‌گذاری کتاب اشاره می‌کند[۱]
در این کتاب از عقاید ابویعقوب درباره اسماعیلیه سخن به میان آمده است او در این کتاب به اعتراضات و طعنه‌ها و استهزاهای مخالفان جواب داده است. وی می‌گوید می‌خواهم در این کتاب مبانی اهل حق را در توحید، ملائکه، اسامی، رسالت وصایت، امامت، بعث، ثواب، عقاب، قیامت و تأویل بیان کنم؛ و این‌همه از مسائلی است که اصول حکمت اسماعیلی بر آن مبتنی است، افزون بر این در این کتاب از معرفت اصلین «جان و خرد»، جد و فتح و خیال، حروف سبعیه علویه و غیر از آن سخن گفته است، ابویعقوب در باب عاشر در معرفت بعث، برانگیختن و رستاخیز را چنانکه به قول او اهل ظاهر می‌گویند قبول ندارد[۲].
این اثر دارای هفده باب است که موضوعات ذیل در آن مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند؛
باب اول کتاب پیرامون شناخت توحید است، مؤلف در این باب با بیان معارف توحیدی اسلام، ادیان دیگر را مورد خطاب قرار داده و بیان می‌دارد آنچه شما از کفریات به‌ناحق به مذهب ما نسبت می‌دهید درواقع متوجه خود شماست و اینکه دین ما را مستحق تعطیلی می‌دانید درواقع این دین شماست که استحقاق تعطیلی دارد. نویسنده اعتقادات طرف مقابل راجع به جسمانیت و مکانیت خداوند متعال را باطل اعلام می‌دارد و این خصوصیات را از ویژگی‌های مخلوقات می‌داند[۳].
باب دوم درباره معرفت امر الهی است نویسنده در این باب از علیت خداوند برای عالم و سنخیت بین علت و معلول سخن می‌گوید. او همانند دیگر اسماعیلیان، از اصطلاحات فلسفی و عرفانی دراین‌باره بهره می‌برد و از برخی عبارات رمزگشایی می‌کند[۴].
باب سوم در معرفت اصلین است. اصلین در نظر اسماعیلیان عقل کل و نفس کل هستند. نویسنده با عباراتی تند طرفین مقابل را به ظاهرگرایی متهم می‌کند و آن‌ها را مانند کودکی می‌شمارد که مادرشان در اتاقی محصورشان کرده است و خارج از آن را نمی‌بینند. وی آن‌ها را به آموختن معانی قلم، لوح، کرسی، عرش، قضا و قدر از بزرگان اسماعیلی فرا می‌خواند. سپس وی از ارتباط موارد سابق (کرسی و...) با اصلین سخن می‌گوید[۵].
نویسنده در ادامه به معرفی سه موجود روحانى به نام‌هاى فتح و جد و خیال می‌پردازد؛ جد همان بخت است که سعادت و شقاوت انسان‌ها در دست اوست. او همان جبرییل است که هرگاه نفس پاکى را مورد توجه قرار دهد، آن نفس مربى و راهنماى عصر خویش مى‌شود. هرگاه به قلبِ آن نفسِ پاک، انوار ملکوتى، ولى مبهم برسد و محتاج تفسیر باشد، خداوند آن نفس پاک را با فتح که همان میکاییل است تقویت مى‌کند و آن را به سعادت معنوى مى‌رساند و وقتى خیال که اسرافیل است به کمک آن نفس بیاید وصیت و امامت در نسل آن نفس پاک قرار خواهد گرفت[۶].
دیگر مباحثی که در کتاب مطرح شده‌اند عبارت‌اند از حروف هفت‌گانه علویه، رسالت وصایت، امامت، قیامت، بعثت، ثواب و عقاب، مأخذ تأویل از قرآن و شناخت فروعی مانند وضو و طهارت، نماز، زکات، روزه و حج[۷].
بخش دوم این تألیف پیرامون شرح و تعلیقه بر ابواب این کتاب است. سبک شرح این کتاب عمدتاً به نحوه توضیح و تشریح لغات و اصطلاحات موجود در متن هر باب است که شارح به تبیین یک‌به‌یک مصطلحات می‌پردازد.
نویسنده قبل از تشریح باب اول به توضیح کلماتی چون: ابداع، انیه، ایس، جبروت و ملکوت، لاهوت و ناسوت، باری، تنزیه، هویة، دهر، زمان، ابد و ازل، دانی بقدسه، خیر الامم و .. می‌پردازد.
سپس در تشریح باب اول به تحلیل و توضیح اصطلاحاتی چون: توحید، تعطیل و تشبیه، مشبه، موحد، خالق، جوهر، حد، حکومت، فیض، عقل و نفس و غیره می‌پردازد و در خلال توضیح برخی اصطلاحات از نوشته‌های سجستانی در سایر کتبش بهره می‌برد[۸].
در ادامه مؤلف به تشریح یک‌به‌یک ابواب کتاب به سبک مذکور می‌پردازد.
وضعیت کتاب
در انتهای کتاب فهارس فنی ازجمله: فرست آیه‌ها، روایت‌ها، شعرها، مکان‌ها، نام‌ها، اعلام، زمان‌ها و مکان‌ها، کتاب‌ها و منابع، متفرقات، و کتاب‌نامه ذکر شده است.
مستندات احادیث و مطالب در پاورقی‌های کتاب آمده است.
صفحات بیست‌ویک تا سی‌وشش کتاب مربوط به تصاویر نسخه‌های خطی است. نویسنده در نگارش این اثر به چهارده نسخه خطی استناد کرده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- زریاب، عباس، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1373.