الياقوت في علم الكلام
| نام کتاب | الیاقوت في علم الکلام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابراهیم بن نوبخت (نويسنده)
ضیایی، علی‌اکبر (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 209/6 /الف2ی2 |
| موضوع | کلام شیعه امامیه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1413 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1173AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«الياقوت فى علم كتاب»، تألیف ابراهیم بن نوبخت يكى از قديمى‌ترين و مشهورترين كتب كلامى شيعه، به حساب مى‌آيد. علامۀ حلى در كتاب انوار الملكوت در توصيف اين كتاب مى‌گويد: «و قد صنف شيخنا الاقدم و امامنا الاعظم، ابواسحق ابراهيم بن نوبخت قدس الله روحه الزكيه و نفسه العلمية مختصرا سماه الياقوت، قد احتوى من المسائل على اشرفها و اعلاها و من المباحث على اجلها و اسناها الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم فى غاية الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار». اين كتاب از جهات مختلفى مورد توجه متكلمين قرار گرفته است و از آنجا كه مؤلف آن در نيمۀ اول قرن چهارم مى‌زيسته، از حيث قدمت نيز داراى ارزش فراوانى است. از اين رو علماى متعددى؛ مانند ابن ابى‌الحديد، علامۀ حلى و سيد عميدالدين اعرجى به شرح اين كتاب پرداخته‌اند. علامه اقبال آشتيانى قائل است اين كتاب در سال 340ق تألیف شده است.
ساختار و گزارش محتوا
مطالب اين كتاب را مى‌توان در 8 فصل منظم نمود كه عبارتند از:
- مباحث مربوط به نظر و آنچه متعلق به نظر مى‌باشد.
- مباحث مربوط به جوهر و عرض و احكام آنها.
- مباحث مربوط به حدوث عالم و ابدى نبودن آن.
- مباحث مربوط به توحيد، مانند: اثبات صانع، اثبات توحيد، احكام صفات خداوند و اثبات ابتهاج حضرت حق به ذات خويش.
- مباحث مربوط به عدل مانند: افعال قلوب، تكاليف، جواب از شبهات مخالفين عدل.
- مباحث مربوط به معاد مانند: وعد و وعيد و جواب از شبهات مخالفين آن.
- مباحث مربوط به نبوت، مانند: جواب به شبهات مخالفين نبوت، اثبات عصمت انبياء و جواب به شبهات مخالفين آن.
- مباحث مربوط به امامت، مانند: اثبات وجوب امامت و عصمت امام، اثبات امامت بلافصل حضرت اميرالمومنين(ع) بعد از پيامبر، نص بر امامت حضرت اميرالمومنين(ع)، اثبات امامت ائمه حادى عشر بعد از اميرالمومنين(ع) و رد شبهات مخالفين مطالب فوق.
ويژگى‌ها و معايب كتاب
- نامنظم بودن مطالب كتاب: ظاهرا مؤلف كتاب را نوشته و پاكنويس ننموده است به همين دليل مطالبى كه در ابتدا از قلمش افتاده در بين مباحث بعدى اضافه شده است؛ مثلا بخشى از مباحث توحيد را با عنوان «نكت من التوحيد اغفلناها فى بابها...» آورده است. همچنين مباحثى از وعد و وعيد را با عنوان «القول فى الاعادة و احكامها» در صفحۀ 71 بعد از مباحث نبوت آورده است، اگر چه اصل مبحث با عنوان القول فى مسائل الوعد و الوعيد در صفحۀ 63 بيان شده است.
- اطلاع مؤلف بر مباحث فلسفى. مؤلف از مباحث فلسفى در حوزه‌هاى علمى و كلامى آن زمان كاملا اطلاع داشته و گاهى در آن رابطه صاحب نظر بوده است. او مباحثى پيرامون جوهر، عرض، حدوث، قدم، وجود، عدم و ماهيت بيان مى‌كند.
- جواز اعادۀ معدوم: مؤلف براى حل اشكالاتى كه در امر معاد شده است. قائل شده كه اعادۀ معدوم جايز است. او براى اثبات ادعاى خود مى‌گويد:
- اگر اعادۀ معدوم جايز نباشد، پس جمع شدن اجزاى بدن بعد از متلاشى شدن هم جايز نيست، زيرا اعراض اولى آن معدوم شده است.
- بقاء جواهر: مؤلف قائل است كه جواهر باقى هستند و در آنها هيچ گونه تغير و تفاسدى رخ نمى‌دهد، به دليل «الجواهر باقية لعلمى بانّى انا الذى كنت بالامس لا غير».
- وجود نص بر امامت اميرالمومنين(ع) در ديگر كتب آسمانى: مؤلف ادلۀ متعددى بر امامت حضرت على(ع) آورده است، مانند نص و معجزات آن حضرت.
يكى از دليل‌هايش تصريح تورات و انجيل بر امامت حضرت امير(ع) است: و لأن التوراة و الانجيل مصرحان بامامته فى مواضع نقلها اصحابنا كثيرة.
نسخه‌شناسى
گرچه از اين كتاب نسخه‌هاى خطى متعددى در كتابخانه‌ها موجود است؛ ولى تا سال 1413ق به چاپ نرسيده بود. اين كتاب براى اولين‌بار در سال 1413ق توسط كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى در قم با تحقيق آقاى على اكبر ضيائى منتشر شد.
اين نسخه كه در برنامه هم از آن استفاده شده، مشتمل است بر مقدمه‌اى دربارۀ مؤلف و كتاب، فهرست مطالب و فهرست مصادر عربى و اروپايى.