شرح كتاب سيبويه
«شرح كتاب سيبويه »، اثر ابوسعيد حسن بن عبدالله مرزبان سيرافى (متوفى 385ق)، مشهور به قاضى ابوسعيد سيرافى، قديمى‌ترين شرح بر «الكتاب» سيبويه است كه به زبان عربى، با تحقيق احمد حسن مهدلى و على سيد على در پنج جلد منتشر شده است.
| نام کتاب | شرح کتاب سیبویه |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب سیبویه. شرح |
| پدیدآورندگان | سیرافی، حسن بن عبدالله (نويسنده)
علی، علی سید (محقق) مهدلی، احمد حسن (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJ 6151 /س9 ک2025 |
| موضوع | زبان عربی - نحو
سیبویه، عمرو بن عثمان، ۱۴۸ - ۱۸۰؟ق. الکتاب سیبویه - نقد و تفسیر |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1429 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE15219AUTOMATIONCODE |
كتاب سيبويه ، اولين كتاب جامع مسائل علم نحو است كه از طريق شاگردش اخفش به دست ما رسيده است [۱]. سيبويه با نگارش «الكتاب»، نقشى حياتى و مهم در رشد و شكوفايى فرهنگ و تمدن اسلامى ايفا كرد. كتاب وى، نه‌تنها نخستين و ماندگارترين اثر موجود در زمينه دستور زبان عربى است، بلكه دانش‌هاى ديگرى چون زبان‌شناسى، لغت، تفسير، قرائت، بلاغت، حديث و حتى فقه نيز از آن بهره‌هاى فراوانى برده‌اند و پايه‌هاى نخستين خويش را بر اين كتاب استوار ساخته‌اند. آراى سيبويه در «الكتاب» چنان ارزشمند و مهم است كه زبان‌شناسان و دستوريان غرب و شرق جهان در باره اين آرا، پژوهش‌ها و تحقيقات گسترده‌اى داشته و ديدگاه‌هاى مختلفى را دراين باره بيان كرده‌اند؛ به‌طورى‌كه نزديك به يك‌صد شرح و حاشيه و تعليقه بر آن در طول بيش از دوازده سده نوشته شده و براى تبيين ديدگاه‌هاى سيبويه و بيان ارزش‌هاى نهفته در «الكتاب» نيز بيش از يك‌صد و پنجاه كتاب و بيش از دويست مقاله به زبان‌هاى مختلف به نگارش درآمده است [۲].
سمعانى در «الأنساب» گروهى از دانشمندان و پرهيزكاران منسوب به «سيراف» و از جمله هفت تن را به نام و نشان ذكر مى‌كند و مشهورترين آنان را ابوسعيد سيرافى مؤلف كتاب حاضر مى‌داند [۳] كه كسى شرحى بهتر از آن بر اين كتاب ننوشته است. حتى كسانى چون ابوعلى فارسى كه معاصر سيرافى بود، بر وى حسادت مى‌ورزيدند [۴]. ابن الانبارى در باره شرح سيرافى بر «الكتاب» سيبويه مى‌گويد: «اگر تنها همين يك كتاب را مى‌داشت بر فضيلت او كافى بود» [۵].
سيرافى شرحش را بدون تمهيد و مقدمه‌اى كه شيوه او را توضيح دهد آغاز كرده است، اما با توجه به كتاب مى‌توان به شيوه او در اين شرح دست يافت. وى ابتدا تكه‌اى از كلام سيبويه را ذكر مى‌كند و به دنبال آن به شرح آن عبارت مى‌پردازد. البته او هميشه به اين روش ملتزم نيست؛ چنان‌كه در «باب الهمزة» [۶] توضيحات خود را بر كلام سيبويه مقدم مى‌كند. سيرافى عبارات را به‌گونه‌اى توضيح مى‌دهد كه براى خواننده قابل فهم باشد؛ لذا ياقوت در «معجم الأدباء» مى‌نويسد: «نحويون زمان ما سه گروهند: آن‌كه كلامش فهم نمى‌شود كه «رمانى» است؛ آن‌كه بخشى از كلامش فهميده مى‌شود كه «ابوعلى فارسى» است و آن‌كه تمامى كلام او فهميده مى‌شود كه «سيرافى» است» [۷].
وى در شرح مطالب تنها به عبارات سيبويه بسنده نكرده، بلكه مسائل فراوانى و به‌ويژه آراء نحويون پيش از سيبويه را متعرض شده است؛ به‌عنوان مثال اقوالى از مبرد را كه سيبويه با آنها مخالف بوده، متعرض شده و همين اقوال، مشهور شده و نحويون بر آنها تعليقه زده‌اند. گاه نيز اقوالى از مبرد را كه سيبويه متذكر شده، رد كرده است [۸].
مذهب نحوى سيرافى عموماً بصرى بوده و وقتى نظريه‌اى از آنها را متذكر مى‌شود با لفظ «أصحابنا» مى‌آورد و لذا وى مؤيد بصريون بوده و آراء كوفيون را رد مى‌كند [۹].
در ابتداى كتاب، مقدمه مختصرى از محققين اثر در شرح حال، اساتيد، شاگردان و آثار سيرافى آمده است.
فهرست محتويات هر جلد در انتهاى آن ذكر شده است. پاورقى‌هاى كتاب نيز به آدرس آيات، روايات، اشعار و اختلاف نسخ اختصاص دارد.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. ماهر عباس جلال، «نظرات في كتاب سيبويه »، التراث العربي، جمادي‌الآخرة 1422، العدد 83 و 84.
3. السامرايي، إبراهيم، «أبوسعيد السيرافي و كتاب سيبويه »، الدراسات الأدبية، پاييز و زمستان 1343، شماره 3 و 4.
4. مهدوى دامغانى، احمد، «مقدمه‌اى در باب أخبار النحويين قاضى سيرافى»، گزارش ميراث، دوره دوم، سال ششم، شماره سوم و چهارم، مرداد - آبان‌ماه 1391.