الأربعين في أصول‌الدين
| نام کتاب | الأربعین في أصول الدین |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب الأربعین في أصول الدین |
| پدیدآورندگان | غزالی، محمد بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 247/35 /غ4الف4 |
| موضوع | اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
عرفان فروع دین |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1409 هـ.ق یا 1988 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1064AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
كتاب «الأربعين في أصول الدين»، اثر محمد غزالى (450 - 505ق) كه از شخصيت‌هاى بزرگ اسلام در قرن 6 هجرى مى‌باشد. كتاب فوق به زبان عربى، ساده و روان نگاشته شده است.
انگيزه تألیف
غزالى از آن جا كه حدود ده سال وادى گمنامى و انزوا و خلوت و انس با ذكر خدا پيشه خود ساخت و به تطهير قلب و تزكيه نفس و اجتناب از خلق و پرداختن به خالق بسر برد، به مطلوبش رسيد و گوهر حقيقت را يافت و به اين نتيجه رسيد كه لازم است سالك و رهروان طريق حقّ واجد تمام شرايط مذكور باشند، لذا كتاب اربعين را به رشته تحرير درآورد، تا سالك برنامه سلوك خويش را از روى اين نوشته تنظيم و برنامه‌ريزى كند.
ساختار
غزالى كتاب خود را با يك مقدّمه شروع مى‌كند و در اين مقدّمه يك سؤال را مطرح مى‌كند و آن اين كه آيا انسان مى‌تواند بوسيله آيات قرآن (آيات گوهر علم و آيات مرواريد عمل) درهاى خوشبختى را در علم و عمل بشناسد و يا انديشه و كوشش خود، كليد آنها را به دست آورد؟
غزالى پاسخ مى‌دهد، آرى براى انسان اين ممكن است، زيرا آن آيه‌ها به دو بخش علمى و عملى تقسيم مى‌شوند و اعمال نيز داراى دو قسم ظاهرى و باطنى است و اعمال باطنى هم بر دو قسم است؛ اول اوصاف و اخلاقى است كه بايد انسان خود را از آنها پاكيزه گرداند و دوم اخلاقى است كه بايد خود را به آنها آراسته كند، بنابراين چهار قسم مى‌شود:
1)علوم؛ يعنى عقايدى كه بايد در قلب هر فرد مسلمان وجود داشته باشد و مسلمانان مكلفند كه آنها را تصديق و به طور قطع و يقين بپذيرند.
2) اعمال ظاهر؛
3) اخلاق بدى كه بايد از آنها اجتناب كرد؛
4) اخلاق پسنديده و خوبى كه بايد در شخص مؤمن وجود داشته باشد و هر كدام از چهار قسم مذكور شامل ده اصل است.
بعد از مطلب فوق كه در مقدّمه آمده، قسم اول كه خلاصه علوم است و ده اصل آن عبارتند از: در ذات خدا، در پاكيزگى و مبرا بودن خدا، در قدرت خدا، در مورد علم خدا، در رابطه با اراده خدا، در سميع و بصير خدا، در كلام خدا، در افعال خدا، در مورد روز آخرت و اصل دهم در نبوّت است. قسم دوم در عمل‌هاى ظاهر (عبادات) و ده اصل آن شامل: نماز، زكات و بخشش مال، روزه، حج، قرائت قرآن، ذكر خدا در تمام احوال، در طلب مال حلال، در اداى وظيفه نسبت به حقوق مسلمانان، در امر به معروف و نهى از منكر و اصل دهم پيروى از سنّت حضرت رسول خدا (ص) است.
قسم سوم، در تزكيه قلب از اخلاق ناپسند و بد است كه اينها هر چند شماره آنها زياد است؛ ولى شعبه‌هاى آن را در ده اصل بيان مى‌كند كه آنها عبارتند از: اصل اول حريص بودن در خوردن طعام، اصل دوم حرص بر گفتار كه در اين فصل بعضى از اقسام آفت‌هاى زبان را كه به 20 مى‌رسد؛ ولى 5 آفت كه شيوع دارد و غالبا بر زبان‌هاى مردم جارى مى‌شود كه عبارت از: دروغ، غيبت، جدال، ستايش و مزاح را مطرح، و عدل و درمان آنها را بيان مى‌كند.
اصل سوم، در غضب، اصل چهارم در بيان حسد؛ اصل پنجم در بخل؛ اصل ششم جاه‌طلبى؛ اصل هفتم محبّت دنيا؛ اصل هشتم در كبر؛ اصل نهم در عجب و اصل دهم در ريا است.
قسم چهارم، در اخلاق پسنديده كه مشتمل بر ده اصل است كه عبارتند از: توبه، خوف، زهد، صبر، شكر، اخلاص و صدق، توكل، محبّت، راضى بودن به قضاى خدا و اصل دهم يادآورى مرگ است.
و خاتمه كتاب در مناظره با نفس است و بيان مى‌كند: با نفس خود مناظره و گفت‌وگو كن تا او را مطيع سازى كه به سوى خدا برود و از راه راست منحرف نگردد.
و در آخر فهرست موضوع مطلب آمده است.
كتاب فوق به نام كتاب اربعين توسط برهان‌الدين حمدى به فارسى ترجمه شده است و توسط انتشارات اطلاعات در سال 1368(چاپ دوم) چاپ و به بازار نشر آمده است.
كتاب، اثرى است در اصول و فروع دين اسلام و اوصاف حسنه و اخلاق نكوهيده را با استناد به آيات و روايات و سنّت پيامبر گرامى اسلام به طور كامل بيان مى‌كند و بسيارى از مشكلات عقيدتى را با دادن توضيحات كافى و ذكر مثال‌هاى حسى آسان و قابل فهم و درك مى‌سازد و همچنين به بيان وظائف مسلمانان عادى پرداخته است و به نظر مى‌رسد، غزالى خواسته است خلاصه و چكيده كتاب احياء العلوم را در اين مختصر به رشته تحرير درآورد.
غزالى كتابى به نام جواهر القرآن نگاشته كه كتاب با پيش درآمدى كه در 19 فصل است، به مباحث قرآنى پرداخته، سپس در بخش دوم، تعداد 779 آيه از آيات قرآن مجيد را به نام گوهر علم و 747 آيه را به نام مرواريد، عمل گلچين نموده است. مقصود از گوهر علم، آياتى است كه از آنها انوار علم بر قلوب مؤمنان مى‌تابد و مراد از مرواريد عمل، آياتى است كه عمل به مدلول آنها مستلزم سعادت دنيا و آخرت است، پس از استخراج و گلچين آيات علمى و عملى خلاصه و چكيده از آنها را در چهل اصل، به نام اربعين فى اصول الدين نوشته كه اين همان بخش لواحق از كتاب جواهر القرآن مى‌باشد كه غزالى اجازه داد كه اين بخش از كتاب جداگانه نوشته و مورد استفاده قرار گيرد.
نسخه شناسى
كتاب الاربعين فى اصول الدين در لكهنو در سال 1316ق و در بيروت 1984 ميلادى چاپ و منتشر شده است.
چاپ حاضر در برنامه در قطع وزيرى و به زبان عربى و توسط دار الكتب العلميّه بيروت لبنان در سال 1409ق(1988 ميلادى) چاپ اول در 185 صفحه مى‌باشد.
منابع
ابوحامد غزالى، كتاب الاربعين فى معرفة اصول الدين، ترجمه برهان الدين حمدى، تهران، انتشارات اطلاعات، 1364.
موسوى بجنوردى، كاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1372، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى زير نظر صدر حاج سيد جوادى، احمد، دائرة المعارف تشيع، ج 12، تهران، 1386، نشر شهيد سعيد محبّى.
پیوندها
مطالعه کتاب الأربعین في أصول الدین در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور