منطق الطیر عطار
| نام کتاب | منطق الطیر عطار |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | عطار، محمد بن ابراهیم (نويسنده)
شفیعی کدکنی، محمدرضا (تصحيح و تنظيم) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | PIR 5049 1384 |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 6ق.
منظومههای عرفانی - قرن 6ق. |
| ناشر | سخن |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1384 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10843AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«منطق الطير» عطار نيشابورى، مثنوى‌اى است به زبان فارسى كه به‌گونه‌اى تمثيلى، منازل سير و سلوك معنوى و سختى‌ها و شرايط آن و... را در قالب داستان پرندگان و از زبان آنها بيان كرده است.
نام اين كتاب در آثار عطار، «مقامات طيور» و نيز «منطق الطير» ذكر شده است.
ساختار
مثنوى مزبور، در بحر رمل مسدس مقصور و مشتمل بر 4458 بيت است.
گزارش محتوا
«منطق الطير»، توصيفى است از سفر مرغان، به‌سوى سيمرغ و ماجراهايى كه در اين راه بر ايشان گذشته و دشوارى‌هاى راه ايشان و انصراف بعضى از ايشان و هلاك شدن گروهى و سرانجام رسيدن «سى مرغ» از آن جمع انبوه، به زيارت «سيمرغ». در اين منظومه، لطيف‌ترين بيان ممكن از رابطه حق و خلق و دشوارى‌هاى راه سلوك عرضه شده است.
شيخ عطار، در تسميه «منطق الطير»، بى‌گمان منظورش زبان استعداد و ظهور مرتبه و مقام هر يك از مردان و روندگان طريق حقيقت است. در اين مثنوى، عطار، از مقامات تبتل تا فنا و از سلوك و سير الى الله و از هفت وادى سخن گفته و با آوردن حكاياتى كوتاه و شيرين، گفته‌هاى خود را تأييد كرده است، البته هم طرح كلى داستان و هم حكايت‌هاى ضمنى آن، در ادبيات فارسى، بى‌سابقه نيست؛ نخستين كسى كه اين داستان را مطرح كرده، ابوعلى سيناست كه روح را به مرغى تشبيه كرده است.
«منطق الطير»، يكى از آثار جاويدان ادب فارسى است كه با هيچ‌يك از داستان‌هايى كه در اين زمينه نوشته شده است، قابل قياس نيست. اين كتاب، پس از حمد خدا و نعت رسول(ص) و ذكر مناقب چهار يار و اندرز به متعصبان، شروع مى‌شود و به وصف سيزده مرغ مى‌پردازد كه هر يك، نمودار صفتى هستند و عطار در وصف آنها از قصص دينى و اطلاعات ساده عاميانه استفاده مى‌كند و در حقيقت، اين قسمت، به منزله زمينه‌سازى و تمهيد مقدمه است براى ورود در اصل مطلب و طرح اساسى كتاب.
طرح اصلى كتاب، عبارت است از اجتماع مرغان براى برگزيدن و پيدا كردن پادشاهى كه بر آنها فرمانروايى كند، زيرا معتقد بودند كه بدون پادشاه زندگى كردن و آسوده زيستن، كارى دشوار است. در اين جمع، هدهد به‌پا مى‌خيزد و سخن مى‌گويد و خود را به اينكه فرستاده سليمان سوى بلقيس بوده وصف مى‌كند و سيمرغ را شايسته سطلنت و فرمانروايى بر مرغان معرفى مى‌نمايد و از آن پس، هر يك از مرغان عذرى را پيش مى‌آورند، ولى هدهد به هر كدام از آنها جوابى شايسته مى‌دهد و آنان را قانع مى‌كند تا به اتفاق او را به هدايت و پيشوايى انتخاب مى‌كنند و او بر كرسى مى‌نشيند و سخن گفتن را آغاز مى‌كند. مرغان مشكلات خود را عرضه مى‌كنند و هدهد پاسخى مناسب و درست مى‌دهد و منازل و مدارج طلب را به شرح بازمى‌گويد.
مرغان به راه مى‌افتند و اكثر، در طلب مقصود، جان مى‌بازند تا سى مرغ نحيف و بال و پر سوخته به حضرت سيمرغ مى‌رسند و آن‌جا درمى‌يابند كه طلب و مطلوب، يكى است، زيرا آنها، «سى مرغ» طالب بودند كه مطلوب مورد نظرشان، «سيمرغ» بود. مقصد حقيقى عطار، در اين مثنوى، بيان كيفيت وجود و رسيدن او به درجه ارادات است كه اين معنى را در ضمن مجتمع ساختن مرغان و انتخاب هدهد به راهنمايى با اشارت و كنايه بازگو نموده است و پس از آن، به ذكر حالات مختلف مريدان و وسواس و خطراتى كه در وقت سلوك براى آنها پيش مى‌آيد، پرداخته و علاج هر يك را بيان نموده است و موانع و قواطع طريق را نشان داده است.
جواب‌هاى هدهد، اغلب، تمام و مقنع و بعضى نيز ناقص و ناپذيرفتنى است، ولى به هر حال اين سؤال و جواب‌ها نمونه طرز تفكر مريدان و مشايخ است كه در خانقاهاى قرن ششم و هفتم اتفاق افتاده است و نمى‌توان قيمت ادبى آنها را انكار كرد.
عطار، در اين مثنوى، مطالب بسيار غامض و نكات دقيق را به زبانى روشن و ساده بيان مى‌كند و اگر لازم باشد گفته خود را با احاديث و امثال يا حكايات ظريف و دل‌كش تأييد مى‌نمايد و توضيح مى‌دهد؛ بدون آنكه به طرح اشكالات و جواب آنها مشغول گردد و به اثبات گفته خود و نقض عقيده مخالف بپردازد و بدين سبب، اين منظومه، هر چند بسيارى از رموز و اسرار عرفان و تصوف را متضمن است، باز هم مانند اشعار و غزل‌هاى عاشقانه مؤثر و دل‌انگيز است. در اين مثنوى، از سلوك و سير الى الله و مقامات تبتل تا فنا بحث مى‌شود كه در واقع آخرين مرحله‌اى است كه مرغان بدان واصل مى‌شوند، ولى بيشتر، نظر شيخ، متوجه به ذكر آفات سلوك و قواطع طريق و بيان علاج آنهاست.
تفاوت اين اثر، با كتاب «مصيبت نامه» در همين جاست، زيرا در «مصيبت‌نامه» نيز از سير فى الخلق و سير الى الله بحث كرده، ولى در آن به ذكر منازل و مدارجى كه سالك بايد از آنها بگذرد، همت گماشته؛ بدون آنكه شرح آفات و موانع را بر عهده گرفته باشد.
وضعيت كتاب
اين اثر، بارها در ايران، هندوستان و اروپا به چاپ رسيده است و پيش از چاپ شفيعى كدكنى، معتبرترين چاپ آن به تصحيح و اهتمام مرحوم سيد صادق گوهرين صورت گرفت، ولى متأسفانه چاپ مرحوم گوهرين از اغلاط، تصرفات كاتبان و ضبطهاى نادرست عارى نماند. در سال 1382، دكتر شفيعى كدكنى، پس از 30 سال زحمت مداوم بر روى آثار عطار و بررسى كلمه به كلمه و بيت به بيت «منطق الطير» و مقايسه آن با ساير اشعار و نوشته‌هاى عطار و به مقياس زبان و سبك خود شاعر، به ارائه متنى اصيل و صحيح از «منطق الطير» همراه با مقدمه‌اى مبسوط و تعليقه‌اى روشن‌گرانه توفيق يافت.