الوزراء و الكتّاب
| نام کتاب | الوزراء و الكتّاب |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب الوزراء و الكتّاب |
| پدیدآورندگان | زین، حسن (مقدمه‌نويس)
جهشیاری، محمد بن عبدوس (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DS 38/4 /آ2ج9 |
| موضوع | اسلام - تاریخ - از آغاز تا قرن 5ق.
دبیران دیوانی وزیران - کشورهای اسلامی کشورهای اسلامی - تاریخ |
| ناشر | دار الفکر الحديث |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1408 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10189AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
كتاب الوزراء و الكُتّاب، كتابى است به زبان عربى، تأليف ابوعبدالله محمد بن عبدوس جهشيارى، در معرفى وزيران و كاتبان از زمان رسول خدا تا اوايل خلافت مأمون عباسى.
نام اين كتاب را، «أخبار الوزراء و الكتاب»، «اخبار الوزراء»، «تاريخ الوزراء»، «سير الوزراء» و... نيز ضبط كرده‌اند. كتاب، در اصل چند مجلد بوده و به گفته برخى از منابع، با شرح حال عباس بن حسن جَرجَرائى (متوفى 296ق)، نخستين وزير المقتدر، پايان يافته است.
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم محقق، دكتر حسن الزين، مقدمه‌اى به قلم مؤلف و 25 بخش، به تعداد خلفاى روى كار آمده، از ابوبكر تا مأمون مى‌باشد.
گزارش محتوا
آنچه از كتاب، باقى مانده، بخش نخست آن است كه تا اوايل خلافت مأمون (حك: 198 - 218ق) را در بر مى‌گيرد. كتاب، با مقدمه‌اى آغاز مى‌شود كه در باره اين مطالب است:
وضع كردن كتابت، آغاز نگارش عربى، طبقات مردم و دبيران، تأسيس ديوان‌ها، نامه‌هاى پادشاهان ايران به كارگزاران خود، ديوان‌ها و دبيران ايرانى و پايگاه دبيران، اختلاف طبقات بر اساس پوشاك، نظام مالياتى ساسانيان، نمونه‌اى از رهنمودهاى پادشاهان ايران به دبيران و وزيران خويش و سفارش‌هاى ارسطو به اسكندر.
پس از آن، جهشيارى، از كاتبان پيامبر اكرم و خلفاى نخست نام برده است. هم‌چنين از تأسيس ديوان‌ها و تعيين زمان هجرت به‌عنوان مبدأ تاريخ اسلامى ياد كرده و در همان حال، ضمن روايتى كه آن را شاذ دانسته، نقل نموده است كه پيامبر اكرم، پس از ورود به مدينه در 12 ربيع الاولِ 14 بعثت، دستور به وضع تاريخ داد.
سپس، مؤلف، به دوره خلفاى اموى (حك: 41 - 132ق) و شرح حال كاتبان و مشاوران خلفا به ترتيب تاريخى پرداخته است. وى، در ذكر خلفاى عباسى، از سفّاح(حك: 132 - 136ق) تا مأمون، در كنار كاتبان، از وزيران خلفا نيز ياد كرده است. اين امر، تأييدى بر اين ديدگاه است كه منصب وزارت در اسلام عملاً در عصر عباسيان پديد آمده است.
كتاب، با ذكر رويدادهاى دوران اقامت مأمون در مرو و وزارت فضل بن سهل خاتمه مى‌يابد. مفصّل‌ترين فصل در باب خلفاى اموى، به دوره عبدالملك بن مروان (حك: 65 - 86ق)، و در باب خلفاى عباسى، به دوره هارون الرشيد(حك: 170 - 193ق) اختصاص دارد. اين كتاب، افزون بر يادكرد دبيران و وزيران، مشتمل بر مطالب و نكته‌هاى ناياب تاريخى و زندگى دربارى است.
شايد سودمندترين بخش كتاب، پرده برداشتن از پاره‌اى مظاهر تمدن ايرانى باشد، به‌ويژه سازمان ادارى، جمع‌آورى خراج، تأسيس ديوان‌ها و روش‌هاى سياسى كه خلفاى عباسى، از سفّاح تا واثق(حك: 227 - 232ق)، آنها را از ايرانيان اقتباس كردند. كتاب، هم‌چنين زمينه تازه‌اى را براى تحقيق بسيارى از مسائل ادبى فراهم ساخته است.
جهشيارى در اين كتاب، از پاره‌اى منابع شفاهى و مكتوب خود نام برده و به سبب حضور در دستگاه ديوانى، به مطالب ارزش‌مندى دست‌رسى داشته كه برخى از آنها را از كاتبانى چون محمد بن حسن انبارى گرفته بوده است. برخى از ديگر مؤلفان و راويانى كه وى، از آنها مطالبى نقل كرده است، عبارتند از: محمد بن عمر واقدى، عبدالواحد بن محمد، ابوالفرج محمد بن جعفر بن حفص، على بن ابى عَون، محمد بن مَخْلَد مدائنى، عبداللّه بن مُعَلَّى بن ايوب، حسين بن على باقطائى، سليمان برقى، على بن عيسى وزير، وَهْب بن سليمان بن وَهْب، ابن ابى العلاء كاتب و نصر بن فتح.
برخى از منابع مكتوب كه مؤلف از آنها نام برده، به اين قرار است: «عهد سابور بن اردشير»، «كتاب اردشير»، «الخلفاء» اثر حارث بن ابى اُسامه، «البيان و التبيين» اثر جاحظ، «طبقات الشعراء و الوزراء» اثر محمد بن داود بن الجرّاح، «كتاب فى اخبار خلفاء بنى العباس» اثر ابوالفضل محمد بن احمد بن عبدالحميد كاتب و «دفتر شعر» ابراهيم بن عباس صولى.
با مقايسه متن كتاب، با منابع ديگر، بعضى ديگر از مآخذ جهشيارى مشخص مى‌شود، از جمله كتاب «الورقة» ابن جراح كه جهشيارى مطالب بسيارى از آن نقل كرده است.
از «كتاب الوزراء و الكتّاب»، به مثابه متن كهن و معتبر تاريخى، از سده چهارم به بعد استفاده مى‌شده است و مورخان و نويسندگان بسيارى از آن نقل كرده‌اند، از جمله ابن نديم در «الفهرست»، محسن بن على تَنوخى در «الفرج بعد الشدة» و «نِشْوار المُحاضرة»، ثعالبى در «الكناية و التعريض»، ابن عساكر در «تاريخ مدينه دمشق»، ابن ظافر اَزْدى در «بدائع البدائة»، ياقوت حموى در «معجم الادباء» و «معجم البلدان»، ابن نجار در ذيل«تاريخ بغداد»، ابن عَديم در «بغية الطّلب فى تاريخ حلب»، ابن طاووس در «فرج المهموم» و «مُهَج الدعوات»، ابن خلّكان در «وفيات الاعيان»، ذهبى در «سير اعلام النبلاء» و ابن دمياطى در «المُستَفاد من ذيل تاريخ بغداد». ابن طقطقى، نيز در «الفخرى» مطالب بسيارى از جهشيارى نقل كرده، اما نام وى را ذكر نكرده، در حالى كه در تأليف و تدوين كتاب خود از او پيروى و اقتباس نموده است. هلال بن مُحَسِّن صابى نيز هنگام تأليف «تحفة الامراء»، «كتاب الوزراء و الكُتّاب» جهشيارى را در اختيار داشته است.
از زمان وزارت فضل بن سهل(كه بخش باقى‌مانده كتاب با آن پايان مى‌يابد) تا مرگ عباس بن حسن جرجرائى (كه «الوزراء و الكتّاب» تا شرح حال وى را در بر مى‌گرفته است)، حدود 28 تن به وزارت رسيدند و به احتمال بسيار، جهشيارى تاريخ و شرح حال آنان را و نيز شرح حال كاتبان بزرگى را كه عنوان وزير نيافتند، نوشته‌است؛ خصوصاً كه وى، بيشتر رويدادهاى اين مدت را ديده و شنيده است؛ ازاين‌رو، گمان مى‌رود كه بخش از ميان رفته «الوزراء و الكُتّاب»، بيش از بخش باقى‌مانده يا دست كم با آن برابر بوده است.
بسيارى از نقل قول‌هاى منابع پيش‌گفته، در چاپ‌هاى موجود ديده نمى‌شود كه در واقع پاره‌هايى از بخش از ميان رفته كتاب است. ميخائيل عوّاد، در 1322ش / 1943م، رواياتى را از بخش مفقود«الوزراء و الكُتّاب» كه در كتاب‌هاى گوناگون پراكنده است، استخراج و در مجله المجمع العلمى العربى دمشق(ج 18، ش 7 و 8، ص 318 - 332، ش 9 و 10، 435 - 442) منتشر كرد، پس از آن نيز يافته‌هاى جديد خود را بر آن افزود و در كتابى با عنوان «نصوص ضائعة من كتاب الوزراء و الكتّاب»، به چاپ رساند(بيروت 1343ش / 1964م). سوردل، مستشرق فرانسوى معاصر نيز قطعه‌هايى از دو نسخه خطى گرد آورد و بر اساس آن، مطالبى نو در باره بخش دوم كتاب نوشت.
وضعيت كتاب
نخستين بار هانس فون مژيك، خاورشناس آلمانى، «الوزراء و الكتّاب» را از روى تك نسخه خطى آن در كتاب‌خانه ملى وين، به‌صورت عكسى همراه با مقدمه‌اى به آلمانى در لايپزيگ(1305ش / 1926م) به چاپ رساند.
بعدها، مصطفى سقا و ابراهيم اَبيارى و عبدالحفيظ شَلبى، اين كتاب را تصحيح و با زيرنويس‌ها و فهرست‌هاى گوناگون منتشر كردند.
كمى بعد، عبداللّه اسماعيل صاوى، چاپ جديدى از اين كتاب عرضه كرد و پاره‌اى از اشتباهات چاپ پيشين را تصحيح نمود.
سوردل، با توجه به فصل راجع به هارون الرشيد، مقاله‌اى در باره ارزش ادبى و اسنادى كتاب نوشت. لاتس، رساله دانشگاهى خود را به «الوزراء و الكُتّاب» اختصاص داد و بخش نخست كتاب و فصلِ راجع به دوره اموى را به آلمانى ترجمه كرد.
ابوالفضل طباطبايى اين كتاب را با عنوان «كتاب الوزراء و الكُتّاب»، به فارسى ترجمه كرد و در 1348ش، در تهران انتشار داد.
نسخه حاضر در برنامه، با پاورقى‌هاى محقق اثر به همراه فهرست اعلام و فهرست مطالب به چاپ رسيده است.
منابع
1. ناجى، محمد رضا، دانش‌نامه جهان اسلام، ج 11، ص 521 - 524؛
2. مقدمه دكتر حسن الزين؛
3. متن كتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب الوزراء و الكتّاب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور