ایران و قضیه ایران
| نام کتاب | ایران و قضیه ایران |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | وحید مازندرانی، غلامعلی (مترجم)
ک‍رزن، جورج ن‍ات‍ان‍ی‍ل ک‍رزن (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 1325 /ک4الف9 |
| موضوع | ایران - اوضاع اقتصادی - قرن 13ق.
ایران - سیاست و حکومت - قرن13ق. ایران - سیر و سیاحت - قرن 13ق. مساله شرق (آسیای مرکزی) |
| ناشر | شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1380 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11177AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
"ايران و قضيه ايران" اثر جورج ناتانيل كرزن، سفرنامه‌اى به زبان انگليسى است كه توسط وحيد مازندرانى به فارسى ترجمه شده و علاوه بر اطلاعات سياسى، مطالبى در مورد مسائل اجتماعى، اقتصادى، جغرافيايى و آثار تاريخى شهرهاى مختلف ايران از جمله تهران، اصفهان و شيراز را در بر دارد.
هدف از نگارش اين اثر، سياسى بوده و بيشتر به رقابت‌هاى روسيه و انگليس در ايران پرداخته و شيوه تحرير آن، بسيار ممتاز و از لحاظ نثر انگليسى، اثرى ارجمند و عالى است.
چرچيل در كتاب «نويسندگان زبردست»، مؤلف را از جهت انسجام كلام و كلمات وزين كه در اين كتاب به كار برده است، نيك ستوده و تامس هاردى شاعر و نويسند انگليسى به او چنين نوشته است:«شاه‌كار و تتبعات تو، مايه انفعال ديگر دانشمندان ما شده است».
ساختار
مقدمه مترجم و ديباچه نگارنده، در شرح حال مؤلف و شيوه تأليف كتاب، آغازگر مباحث بوده و مطالب در سى فصل، در قالب دو جلد ارائه شده‌اند.
هنگام بحث راجع به هريك از محلات يا موضوعات، فهرست كاملى كه حاصل مطالعات مؤلف از تأليفات مربوط در زبان‌هاى اروپائى بوده، ضميمه شده و جدول‌ها، شجره انساب و فهرست‌هايى نيز كه سابقاً انتشار نيافته، در متن آورده شده است.
در پايان بخش‌هائى كه مربوط به ولاياتى خاص يا قسمتى از كشور است، فهرستى از جاده‌هاى عمده كه در نواحى مجاور هست و نويسندگان سابق، از آنها عبور و يا فقط نامشان را ذكر كرده‌اند، ترتيب داده شده است.
در باره املاى صحيح نام‌ها، كوشيده شده است، بين شيوه متداول و اسلوب دقيق علمى، طريقه‌اى انتخاب شود كه آسان و برى از سبك علمى خشك باشد.
در اين اثر بى‌بديل، اطلاعات گوناگونى به جهان‌گردان اروپايى در مورد اوضاع ايران و چگونگى سفر به اين سرزمين داده شده است.
در فصل‌هاى سى گانه، نكته و مطالبى راجع به وضع و حال ايران، خاصه در قرن گذشته نيست كه نويسنده دقيق، از بررسى و تحقيق در باره آن صرف نظر كرده باشد؛ و از اين جهت، مدعى است كه در زمينه ايران شناسى، شاه‌كارى پديد آورده است.
گزارش محتوا
مقدمه، بعد از توضيح كتاب و خصوصيات ترجمه آن، به ارائه شرح حال نسبتاً مفصلى از مؤلف پرداخته است.
ديباچه در ضمن دادن اطلاعاتى راجع به كتاب، بيان مى‌كند كه اين اثر، نتيجه سه سال كار تقريباً بى‌انقطاع و شش ماه مسافرت به ايران و از آن پس نيز، ادامه مكاتبات با مقامات صاحب نظر مقيم اين كشور بوده و در آن، هر گونه مسئوليت راجع به نظريات سياسى مندرج در اين اثر را بر عهده گرفته است.
در تمام فصول سى‌گانه كتاب، سه منظور دنبال شده است:
1- معنى قضيه ايران: مسافرت ناصر الدين شاه به انگلستان در سال 1889م و استقبال بسيار باشكوهِ رسمى و عمومى از وى، باعث شد تا بسيارى از افراد انگليسى كه مقتضيات زمان را درست در نيافته و يا از درك آن به كلى عاجز بودند، بارها نه بر سبيل كنايه، بلكه صريحاً اعلام كنند كه اين همه سر و صدا و هزينه، در باره سلطانى كه شايد نسبت به تمام اين تظاهراتِ مربوط به وابستگىِ منافع فيما بين نفرت داشته و هيچ‌گونه انتظار تلافى متقابلى هم از جانب وى درميان نيست، كم و بيش خنده‌آور باشد.
كرزن معتقد است كه اين قبيل حضرات، به دلايل اهميت واقعى قضيه ايران، با همه شاخ و برگ‌هاى فراوان آن، چنان‌كه بايد و شايد پى نبرده‌اند و لذا با اعتقادى راسخ به اين كه اين نظريه، اشتباه بوده و ممكن است آثار ناگوارى داشته باشد، بنا بر شواهدى كه به رأى العين در ايران ديده، در صدد شرح و بيان چگونگى و اهميت سرشار اين قضيه برآمده تا براى خوانندگان انگليسى واضح شود كه آن سرزمين دور افتاده، چه منابع سرشارى دارد و چرا ناگزيرند كه سياست و آبادانى آن را با علاقه تام بنگرند و معنى اتحاد با ايران چيست و چه آثارى را در بر خواهد داشت و به چه دليل صلاح آنها در اين است كه نسبت به فرمان‌روا يا ملت ايران، با نهايت احترام، رفتار كنند.
مسايل بسيارى در خلال اين فصول مورد بررسى و تبيين قرار مى‌گيرند كه از آن جمله است: سياست دولت ناصر الدين شاه قاجار و كيفيت، صفت بارز، مزايا يا معايب دستگاه ادارى ايران و امكان اصلاحاتى كه در نتيجه مسافرت شاه ايران به اروپا داشته است.
به علاوه، مسأله جانشينى در ايران و ميزان نيرو و خاصيت احتمالى قشون، شروع اقداماتى براى كشيدن خط آهن و هم‌فكرى سياسى مردم، ميزان نسبى نفوذ روس و انگليس در ايران و نقشه‌ها و خيالات اين دو دولت، معنى و اهميت موضوع خراسان و خطر رقابت‌هاى تجارى كه مؤلف قائل است در ايالات مختلف قلمرو شاه، از لحاظ مصالح انگلستان وجود دارد.
سعى عمده مؤلف، در فصول آغازين كتاب، اين است كه معلوم گرداند كه آيا اتباع شاه ايران مى‌دانند كه تمام نگرانى انگلستان از جانب روس بوده و ايشان به موضوع استقبال و پذيرايى با شكوه از شاهشان، از لحاظ سياسى محض مى‌نگرند و اين جور هزينه كردن‌ها به هيچ وجه در بهبود روابط بين الدول تاثيرى ندارد؟، يا آنكه در مدت شانزده سال قبل از تأليف كتاب، ترقى و تغييراتى در افكار سياسى ايرانيان نسبت به انگلستان راه يافته است؟
مى‌توان چنين ادعا كرد كه در اين فصول، ايران از نظر يك وزير و به خصوص از دريچه يك سياست پيشه انگليسى نگريسته شده است.
2- رابطه قضيه ايران با امپراطورى هند: در فصل‌هاى آخر، جنبه‌هاى سياسى كتاب، صريحاً بيان شده و بر پايه همين جنبه‌ها، مؤلف ترجيح داده اثرى سياسى را پديد آورد مقبول طبع افراد آگاه نه سفرنامه‌اى مورد پسند عموم و خود نيز در جاى جاى كتاب به اين مطلب اعتراف مى‌كند كه در صورت احراز اين منظور خاص، شايد نتيجه كارش پايدار بماند.
در نظر مؤلف، در مقام غور و تأمل، راجع به كشورها و امارات‌هاى مركزى، هيچ قضيه‌اى از لحاظ اهميت، با نقشى كه تركستان و افغانستان و منطق ماوراء بحر خزر و ايران ممكن است و يا قادرند در باره سرنوشت آينده شرق ايفا نمايند، قابل مقايسه نيست. در نظر بسيارى از مردم اروپا، نام اين كشورها فقط نشانه‌هايى از نقاط دوردست و يا ياد آور عجايب روزگار و هزاران داستان عشقى است؛ ولى به نظر مؤلف، چنان‌كه در كتاب به آن اشاره شده، آنها مهره‌هاى شطرنج فرمان‌روايى جهان هستند.
به نظر او، انگلستان بدون هندوستان، امكان زيست ندارد. در دست داشتن هند، سند تعويض ناپذيرى در فرمان‌روايى بر جهان است. از زمانى كه هند شناخته شده است، سرورانش همواره صاحب اختيار نيمى از جهان بوده‌اند.
ارتباط ايران با هند و مسائل كلى‌تر سياست آسيايى، عمده‌ترين منظورى است كه درفصول ميانى كتاب مطرح شده است.
مطلب ديگرى كه بسيار حايز اهميت است و شايد همان، منظور مؤلف در تأليف اين دو جلد باشد، ميل وافرى است كه در وصف ايران آن زمان داشته چون وى علاوه بر شرح روابط خارجى آن، درمورد ايالات و اهالى آنها، تأسيسات و مشخصاتش، مناظر و شهرهاى آن، كاخ‌ها، معابد و آثار مخروبه آن، شرحى مفصل بيان مى‌كند و ماجراى ورود اين كشور را در قرن نوزدهم و به خصوص نيمه دوم اين قرن(هم‌زمان با سلطنت قاجاريه)، به جرگه سياسى ملل و مساعى آن را، در انس گرفتن با جامه بى‌قواره تمدنى كه به صورت ناهنجارى بر قامت او افتاده است، شرح مى‌دهد تا اينكه هر كسى كه به نحوى از انحا مشتاق درك اين حقيقت باشد كه ايران دوره ناصرى چه وضع و حالى داشته و چگونه بايد به آن سرزمين رسيد؟ بعد از ورود، كجاها بايد رفت و در پى چه بود و چه ديد؟ راجع به آن چه كارهايى شده؟ ديگران چه اكتشافى نموده و يا مطلبى گفته‌اند؟ از طى مطالعه اين فصول، دست‌گير او بشود.
3- تقسيمات چهارگان مسافرت: مسافرت كرزن، به چهار مرحله تقسيم شده است كه هر كدام واجد جنبه تاريخى يا اهميت سياسى و احوال خاص طبيعى مختص به خود است كه به ترتيب راجع است به نواحى شمال شرقى، ايالات مركزى، ايالات جنوب غربى و خط سير آبى جنوب(در خليج فارس، شط العرب و رودخانه كارون) كه يا خود شخصاً از آنها عبور كرده و يا در باره مناطق مجاور آنها اطلاعاتى را كسب كرده است.
يكى از نكات مهمى كه در لابلاى سطور اين اثر، نظر خواننده را به خود جلب مى‌كند، ديد مؤلف نسبت به فرهنگ و كيفيت زندگى ايران زمان قاجار است. به گفته او، با اينكه ايرانيان آشنائى قابل ملاحظه‌اى با مبانى تمدن دارند، باز اين مانع از آن نيست كه تعصبات چرند و خرافات هم نداشته باشند. مذهب در نزد ايشان گاهى به حالت ركود و فراموشى و زمانى نيك بارز و عيان است. لحظه‌اى غضب تعصب آميز آنها را بر مى‌انگيزد و لحظه بعد، به صورت انكار وجود خدا و رسول ظاهر مى‌شود. دولت در فرهنگ ايرانى، ازجهت سادگى سازمانى خود، شأنى پدرانه و حمايت‌گرانه دارد و مردم از لحاظ مهارت در تمشيت امور، فطانت ماكياولى؛ هم مايه بيزارى‌اند و هم اصالت و نجابت دارند.
روى هم رفته، با مطالعه كتاب، نه فقط به گزارشى در باب وضع ايران آن زمان، مى‌توان دست يافت، بلكه از فصلى به فصل ديگر، جريانات و امورى را كه آن دولت بر انگيخته است، مى‌توان شناخت و تنها از طريق وقوف بر اين مطالب است كه خواننده خواهد توانست مسايل مورد نظر را دريافته و يا اينكه قادر به تصور وضع و حال آن زمان بشود.
نگاهى به ترجمه
ترجمه كتاب، به صورت معادل يابى بوده و در برخى موارد، فهميدن دقيق منظور مؤلف كمى دشوار مى‌نمايد؛ ولى سعى شده تا حد امكان، شرط درستى و امانت‌دارى در آن، رعايت شود.
وضعيت كتاب
سابقه ترجمه كتاب، عبارت است از:
1- ترجمه آزاد و ناقصى به فرمان حسينقلى خان مافى، توسط ميرزا محمد، يكى از شاگردان دار الفنون در سال 1311ق.
2- بيست سال قبل از ترجمه حاضر، ترجمه بسيار مجملى تحت عنوان «جهان‌گردى كرزن در ايران».
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اسامى اشخاص، ايلات و طوايف، مكان‌ها، قبايل و مذاهبى كه از آنها نام برده شده، به همراه فهرست كتب، روزنامه و نشرياتى كه در تأليف از آنها استفاده شده، در انتهاى هر دو جلد آمده است.
پاورقى‌ها توسط مترجم و مؤلف نوشته شده و به توضيح كلمات و يا ترجمه لاتين آنها اختصاص دارد.
منابع
مقدمه و متن كتاب
تركمنى آذر، پروين «كتاب شناسى گزيده توصيفى تاريخ ايران دوره اسلامى(تا پايان دوره قاجار)»، (سمت)- 1378.